Kosmos w pogaństwie indoeuropejskim

Wszystkie ludy indoeuropejskie żyły zgodnie z zasadą kosmicznego porządku: od Irlandii i Skandynawii na zachodzie, po Persję, Indie i granice Chin na wschodzie. W tym blogu przyglądamy się religii wedyjskiej, z której wyłonił się najstarszy tekst religijny na świecie. Stąd wyprowadzamy podstawowe zasady religii indoeuropejskiej i przedstawiamy przykłady z innych ludów protoindoeuropejskich. 

Około 3000 p.n.e. kultury horyzontu jamna migrowały z pontyjsko-kaspijskich stepów do Europy. Byli to mówcy języka protoindoeuropejskiego, poprzednika języków, które są obecnie używane na dużym obszarze Europy. Przywieźli ze sobą kultury indoeuropejskie, które rozwinęły się w to, co znamy jako Celtowie, Germanowie, Wikingowie, Bałto-Słowianie, Grecy, Rzymianie i Iberowie. 

Część tej grupy migrowała następnie z Europy Środkowej z powrotem na wschód, w kierunku Uralu. Od 2200 p.n.e. w tym obszarze rozwijała się kultura Sintaszta. Region ten jest uważany za kolebkę indoirańskiej gałęzi rodziny języków indoeuropejskich, która między 2000-1600 p.n.e. podzieliła się na gałąź indoaryjską i irańską.

Lud indoaryjski mówił wczesną formą sanskrytu. Od 2000 p.n.e. migrowali falami w kierunku Azji Środkowej, Pakistanu i północno-zachodnich Indii. Przynieśli swoją religię, która zmieszała się z praktykami religijnymi mieszkańców doliny Indusu. W tekstach wedyjskiego sanskrytu nazywali siebie Ariami, dlatego również użyjemy tej nazwy, mimo negatywnych konotacji związanych z nią w XX i XXI wieku.

Przez wieki Indoaryjczycy przekazywali sobie ustnie swoje opowieści, mity i dogmaty religijne. Między 1500 a 1000 p.n.e. zapisali je po raz pierwszy w zbiorze hymnów: Rigwedzie. Rigweda jest jednym z najstarszych tekstów indoeuropejskich, które przetrwały, i najstarszym pismem religijnym na świecie.

Ze względu na tę wczesną datę Rigweda daje unikalny wgląd w starożytną religię indoeuropejską. Porównując teksty i podstawy religii wedyjskiej z późniejszymi mitami i wyrażeniami religijnymi innych ludów indoeuropejskich, możemy zrekonstruować kilka koncepcji z protoindoeuropejskiej religii.

W wedyjskiej religii Rta odnosi się do kosmicznego porządku, prawdy lub regularnego działania wszechświata. Jest to zasada określająca równowagę w naturze i kwestiach moralnych i stanowi jeden z fundamentów Rigwedy. Bogowie są związani z Rta, ale nie stoją ponad nim.

Rta zakłada, że wszystkie rzeczy we wszechświecie są w ciągłym ruchu (gati), zarówno rzeczy fizyczne, jak ciała niebieskie czy ocean, jak i rzeczy niefizyczne, takie jak postęp moralny. Wszystkie elementy świata współdziałają harmonijnie zgodnie z kosmicznym porządkiem (samghatna), dzięki sile rta istnieją zarówno natura, jak i struktury społeczne w równowadze i współpracy. Bieg wydarzeń, zarówno w naturze, jak i w życiu, jest przeznaczony przez nieuniknione prawa przyczyny i skutku (niyati).

Ṛta zarządza więc zarówno światem fizycznym, jak i sferami moralnymi i społecznymi, gdzie ruch, współpraca i przeznaczenie są regulowane przez ten uniwersalny porządek.

Dwa pojęcia, do których zaraz wrócimy, są nierozerwalnie związane z Rta: dharma i karma. Dharma to zasady lub reguły wspierające kosmiczny porządek, podczas gdy Karma to działania jednostki wpływające na to, jak ten porządek się manifestuje.

Słowo Rta i jego awestyjski odpowiednik aṣ̌a pochodzą od praindoirańskiego *Hr̥tás ('prawda') wywodzącego się z praindoeuropejskiego *h₂r-tós / *xartus ('poprawny, połączony, właściwy, prawdziwy', od rdzenia czasownikowego *h₂er- 'pasować, regulować, porządkować').

Istoty wypełniają swoją prawdziwą naturę, gdy podążają ścieżką wyznaczoną przez prawa rta, kosmicznego porządku. Jeśli nie przestrzegają tych praw, powstaje chaos i cierpienie.

Dlatego istotne jest, aby dostosować swoje czyny do tego porządku, co nazywa się dharmą, aby zapewnić sobie dobrobyt. Dharma obejmuje zasady, reguły lub przepisy wspierające rta. Kiedy ktoś nie przestrzega tych kosmicznych praw, powstaje adharma, co prowadzi do zakłócenia naturalnej równowagi i powoduje nieszczęście oraz przeciwności losu.

Niektóre ważne koncepcje dharmatyczne to wzajemność, gościnność i istnienie klas. Do tego wrócimy później w tym tekście.

Słowo dharma pochodzi od proto-indoeuropejskiego czasownika *dʰer- („utrzymywać, trzymać”).

Rta to kosmiczny porządek. Dharma to zasady lub reguły wspierające ten porządek. W późniejszym okresie wedyjskim nacisk przesunął się z bogów jako wykonawców Ṛta na jednostkę, która swoimi czynami musiała wspierać Ṛta. 

W rezultacie większą uwagę zaczęto przywiązywać do etycznej odpowiedzialności i winy człowieka. W tym kontekście centralną rolę odgrywa pojęcie karmy. Karma oznacza "działanie" i odnosi się do czynów, które ktoś wykonuje, które mogą być zgodne z dharmą (właściwą ścieżką) lub przeciwko niej. Te czyny mają związek przyczynowo-skutkowy z szczęściem lub cierpieniem, które ktoś doświadcza w życiu.

Słowo karma prawdopodobnie pochodzi od praindoeuropejskiego czasownika *kʷer- (‘robić, tworzyć, budować’). Interesujące jest, że w języku protokeltyckim rozwinęło się ono w słowo *kʷaryos, które oznacza kocioł. Kocioł był istotnym elementem duchowości celtyckiej, przypomnijmy sobie kocioł Gundestrup, a także motyw kotła odrodzenia.

W Rigwedzie Brahman pierwotnie był pojęciem odnoszącym się do duchowej siły rytuałów, modlitw i mantr's. Była to energia uwalniana poprzez właściwe wykonanie tych świętych czynności, gdzie słowo, zwłaszcza w hymnach i ofiarach, służyło jako źródło mocy.

Brahman był bezpośrednio związany z Ṛta, kosmicznym porządkiem, ponieważ wykonywanie rytuałów zgodnie z właściwymi zasadami (dharma) było uważane za niezbędne dla utrzymania Ṛta. Dzięki sile Brahmana, poprzez poprawne rytuały, wspierana i potwierdzana była harmonia w kosmosie, co pozwalało zachować naturalny i moralny porządek. Innymi słowy, Brahman wzmacniał i chronił Ṛta poprzez precyzję rytualną.

W późniejszym okresie wedyjskim Brahman zyskał bardziej filozoficzne znaczenie i był uważany za ostateczną, niewidzialną rzeczywistość przenikającą cały wszechświat. Tu Brahman był postrzegany jako fundamentalna esencja wszystkiego, źródło, z którego wywodzi się wszelkie istnienie. To szersze, metafizyczne pojęcie Brahmana pozostawało jednak wciąż ściśle związane z Ṛta, ponieważ Ṛta była manifestacją tej głębszej, uniwersalnej prawdy. 

Brahman stał się podstawową siłą zarówno widzialnego kosmosu, jak i praw, które rządziły tym porządkiem (Ṛta). Pojęcie Brahmana ewoluowało więc od rytualnej mocy do uniwersalnego źródła wszelkiej rzeczywistości, ale pozostało związane z Ṛta jako manifestacją kosmicznego i moralnego porządku.

Słowo brahman pochodzi od praindoeuropejskiego czasownika *bʰerǵʰ- (‘wysoki stawać się, powstawać, wznosić) plus końcówka *-mn̥, tworząca rzeczownik o znaczeniu ‘wzrost, ekspansja, kreacja, rozwój’.

W wcześniejszym okresie wedyjskim atman był oddechem życia lub wewnętrzną esencją jednostki. To jest to, co czyniło człowieka żywym i manifestacją uniwersalnej siły życiowej. Jest indywidualnym wyrazem uniwersalnego porządku rta.

W późniejszym okresie wedyjskim, zwłaszcza w Upaniszadach, Ātman rozwija się w znacznie głębsze filozoficzne pojęcie. Tutaj Ātman staje się nie tylko indywidualną duszą, ale również postrzegany jest jako identyczny z Brahmanem, ostateczną rzeczywistością. W tym okresie życie i kosmos są rozumiane jako wyraz fundamentalnej jedności między Ātmanem a Brahmanem, gdzie rta nadal reprezentuje kosmiczny porządek utrzymywany przez tę jedność. 

Przestrzeganie rta przez Dharmę i zrozumienie własnego Ātmanu jako części Brahmana jest kluczowe dla duchowego oświecenia.

Słowo atman wywodzi się z praindoeuropejskiego słowa *h₁eh₁tm̥ (‘dmuchać’), podobnie jak starogreckie ἀτμός (‘dym’), niderlandzkie adem i walijskie awel (‘wiatr’).

Religia wedyjska rozwinęła kilka wyraźnych koncepcji dotyczących kosmicznego porządku. W innych kulturach indoeuropejskich ten kosmiczny porządek również był obecny. Dwa narody jasno spisały swoją wizję kosmicznego porządku: Persowie i Grecy.

Jak już czytaliśmy powyżej, indoiracka gałąź języka praindoeuropejskiego podzieliła się na gałąź indoaryjską i irańską. Mówcy języka proirańskiego osiedlili się na irańskim płaskowyżu, obecnym Iranie, Afganistanie i Pakistanie. Pod koniec drugiego tysiąclecia p.n.e. i na początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. powstały różne ludy irańskie, takie jak Medowie i Persowie.

Persowie również przekazywali swoje religijne dogmaty ustnie, nawet do tego stopnia, że najważniejsze źródło dotyczące staroperskiej religii, Awesta, zostało spisane dopiero w VI wieku n.e. Awesta jest pismem religii zoroastryjskiej. Mimo to zachowała wiele elementów staroperskiego pogaństwa.

W staroperskiej religii idea uniwersalnego porządku również odgrywała istotną rolę, gdzie boskie moce utrzymywały naturalny i moralny porządek. Asha była wyrazem właściwego sposobu życia i poprawnego wykonywania rytuałów oraz działań moralnych. 

Te wczesne idee zostały dalej rozwinięte w zoroastryzmie, gdzie Ahura Mazda, najwyższy bóg, stał się ucieleśnieniem Ashy. Jego walka z Angra Mainyu (złym duchem, reprezentującym chaos i kłamstwa) stała się fundamentalnym tematem religii, gdzie wyznawcy Ahury Mazdy byli wezwani do związania się z Ashą, aby utrzymać porządek w kosmosie i w swoim życiu.

Wczesne greckie idee o porządku odgrywały centralną rolę w powstawaniu ich filozoficznego i naukowego światopoglądu. Samo słowo kosmos oznacza dosłownie "porządek" lub "uporządkowany świat" i stało w kontraście do chaosu, który odnosi się do nieporządku lub pierwotnego stanu bez struktury.

Tales z Miletu (624-546 p.n.e.) próbował wyjaśnić zjawiska przyrodnicze bez odwoływania się do wyjaśnień mitologicznych. Wprowadził ideę, że istnieje podstawowa zasada (archê), która tworzy podstawową substancję wszystkiego we wszechświecie. Dla niego była to woda, którą postrzegał jako źródło wszelkiego życia i porządku w naturze.

Uczeń Talesa, Anaksymander, twierdził, że istnieje nieograniczona i nieokreślona zasada, która była źródłem wszystkiego: apeiron. Wierzył, że wszechświat rozwijał się z apeiron i że kosmos miał uporządkowaną strukturę, rządzoną przez prawa naturalne, które zapewniają równowagę elementów.

Heraklit (535-475 p.n.e.) wprowadził pojęcie logos ('słowo') jako uniwersalnego prawa lub racjonalnej zasady, która rządzi ciągłą zmianą i jednością przeciwieństw we wszechświecie. Logos był ogniwem między racjonalnym językiem a racjonalną strukturą świata. Dla niego świat był w ciągłym ruchu (panta rhei), ale mimo to rządzony przez ukryty porządek, logos, który utrzymuje wszystko w równowadze.

Teoria ta została rozwinięta przez stoików, którzy postrzegali logos jako boski rozum, który rządzi światem, a celem człowieka było życie zgodne z tym rozumem. Poprzez racjonalne i moralne działanie utrzymywano porządek kosmosu. 

Logos jest porównywalny z Ṛta, ponieważ dotyczy zarówno fizycznego, jak i moralnego porządku: wszystko, od zjawisk naturalnych po ludzkie działania, musi odbywać się w harmonii z logos. Dla Heraklita logos był odpowiedzialny za jedność przeciwieństw na świecie. Świat jest pełen konfliktów i zmian, ale ten ruch odbywa się w ramach uporządkowanej całości zarządzanej przez logos.

W myśli wedyjskiej Ṛta ma silny charakter religijny, podczas gdy w filozofii greckiej logos jest postrzegany jako zasada racjonalna i często panteistyczna (boskość jest obecna wszędzie w naturze i stanowi esencję dla wszystkiego, co istnieje).

Słowa miały dla Proto-Indoeuropejczyków ważne znaczenie i wysoką wartość.

Widzimy to już w Rigwedzie: hymn i ofiary dla bogów były równie ważne, aby zyskać ich przychylność. Słowa poetów tworzyły prawdę. W święta wszyscy próbowali jednocześnie przyciągnąć uwagę bogów, dlatego poeci byli bardzo dobrze wynagradzani. To uznanie dla poetów i opowiadaczy historii widzimy również w społeczeństwie staroirlandzkim, gdzie poeta (fili) miał status szlachcica nawet poza swoim plemieniem.

Słowo było jednak ważne nie tylko w kontekście religijnym czy mitycznym. Ustne umowy były fundamentem społeczeństwa. Te umowy były zazwyczaj potwierdzane przysięgą. Dlatego mówi się, że społeczeństwo indoeuropejskie było związane przysięgą.

Jeśli złamałeś te umowy, zakłócało to kosmiczny porządek i byłeś karany.

Hymny Rigwedy dają jasny obraz: w momencie, gdy osoba prawidłowo wzywa boga i prawidłowo składa ofiarę (pomyśl o braminie), otrzymuje coś od tego boga. W ten sposób powstaje krąg dawania, otrzymywania i ponownego dawania. 

To pojęcie wzajemności było w wielu kulturach indoeuropejskich bardzo ważne, nie tylko w relacjach z bogami, ale także z innymi ludźmi. Łacińskie pojęcie Do ut des („daję, abyś dał”) jest tutaj dobrym przykładem.

Prawo do gościnności również opiera się na tej wzajemności i było ważne dla wszystkich ludów indoeuropejskich. Wedyjczycy znali atithi, Grecy xenia, starożytni Irlandczycy spisywali prawa na ten temat, a skandynawskie sagi są pełne przykładów (odmowy) gościnności.

Te zasady prawdopodobnie powstały w czasach, gdy ludzie z horyzontu jamna od około 3000 p.n.e. wkraczali na tereny Europy z stepów. Działo się to w mniejszych grupach i często te grupy przemierzały regiony, gdzie już osiedliły się pokrewne plemiona. Ci krewni byli zobowiązani przyjąć podróżnych jako gości, wiedząc, że oni również zostaną mile przyjęci, gdy ponownie będą migrować.

Zasada ta jest również określana jako zasada *ghósti. Proto-indoeuropejskie słowo *ghós-ti- prawdopodobnie pierwotnie oznaczało zarówno „gość”, jak i „gospodarz”, co podkreślało wzajemność tej relacji. Goście i gospodarze mieli wzajemną relację opartą na umowach i prezentach. Dawanie i przyjmowanie przysług wiązało się z rytuałami, które zobowiązywały gościa do przyszłej gościnności wobec swojego gospodarza.

To zobowiązanie mogło być nawet przekazywane z pokolenia na pokolenie. Na przykład, w opowieściach Homera wojownicy Glaukos i Diomedes przestali walczyć i wymienili się prezentami, gdy odkryli, że ich dziadkowie mieli kiedyś relację gość-gospodarz. 

Naruszenia tych zobowiązań były postrzegane jako niemoralne, nielegalne i nieświęte. W prawie irlandzkim odmowa gościnności była nawet uważana za przestępstwo równe morderstwu. Zabicie gościa było również postrzegane z wielkim obrzydzeniem, podobnie jak nadużywanie gościnności.

Wzajemność i gościnność były zatem ważnymi zasadami wspierającymi kosmiczny porządek.

Francuski naukowiec Georges Dumézil podzielił społeczeństwo na trzy klasy: klasę duchową (kapłani i królowie), klasę wojowników i klasę rolników. Jego teoria miała duży wpływ, ale jest również niejasno określona i szeroka. Niemniej jednak możemy znaleźć te klasy w wielu społeczeństwach indoeuropejskich.

Ludzie z niższej klasy mogli nawiązać relację patron-klient z osobami z wyższej klasy. Patron oferował klientowi ochronę i wsparcie ekonomiczne, podczas gdy klient w zamian oferował lojalność, usługi i czasami wsparcie polityczne. Relacja ta była oparta na zaufaniu i osobistych zobowiązaniach, i była kluczowa dla stabilności społecznej i sieci. W zamian za ochronę i pomoc klienci mogli na przykład pracować dla patrona, podążać za nim w walce lub wspierać go w ambicjach politycznych.

Dobrym przykładem jest rzymska relacja patronus-cliens, która istniała już przed 400 p.n.e. Klienci byli rodzajem poddanych patronusa. Otrzymywali wsparcie w postaci pieniędzy lub jedzenia oraz pomoc prawną, w zamian towarzyszyli patronusowi w ważnych sprawach publicznych i wspierali go.

Podobne ustalenia są również zapisane w staroirlandzkim prawie. Ktoś musiał mieć co najmniej pięciu wolnych i pięciu niewolnych klientów, aby uzyskać status pana (flaith). Flaith dawał swoim klientom bydło lub kawałek ziemi, w zamian za czynsz, gościnność i inne usługi. Ponieważ klient nie musiał oddawać wszystkich swoich dochodów swojemu panu, miał możliwość wzrostu statusu i ostatecznie sam mógł przyjąć klientów.

Również w tej relacji patron-klient pojawiała się istotność wzajemności jako wsparcia kosmicznego porządku.

Oprócz religijnych dogmatóws, traktatów filozoficznych i umów prawnych, również mitologia była przesiąknięta koncepcją kosmicznego porządku i tym, co się dzieje, gdy ktoś go nie przestrzegał. Trudniej jest wyprowadzić te koncepcje z mitologii, ale poniżej znajdują się niektóre przykłady.

Boginie losu odgrywały ważną rolę zarówno w mitologii greckiej (moiry), jak i skandynawskiej (norne). 

Moiry składały się z Kloto („prządka”), która przędła nić życia osoby, Lachesis („przypisująca”), która mierzyła nić, oraz Atropos („nieunikniona”), która przecinała nić. Idea moiry dotyczyła tego, co ktoś uczciwie zasługuje w życiu, jak szczęście, sukces czy zasoby. Jeśli ktoś otrzymał więcej, niż mu się należało, było to postrzegane jako zakłócenie naturalnego porządku. Choć możliwe było otrzymanie więcej niż uczciwa część, prowadziło to do surowej kary lub negatywnych konsekwencji, ponieważ było to sprzeczne z równowagą i zasadami życia. To jest więc forma adharma.

Norne składały się z Urðr („to, co się wydarzyło”, staroangielskie Wyrd), Verðandi („to, co się dzieje”) i Skuld („to, co musi być”). Dlatego też uważa się, że odnoszą się do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, ale nie jest to pewne. Przędą nici życia przy źródle światowego drzewa Yggdrasil.

Wers z poetyckiej Eddy opisuje, jak norne „z mocą tkały sieć przeznaczenia”. Może to oznaczać, że norne nie tylko tkają los jednostek, ale także wydarzenia wpływające na społeczność, takie jak los miasta. Możliwe, że jest to podstawowy późniejszej neopogańskiej Sieci Wyrd.

Koncepcja bogiń losu wiąże się z niyati, koncepcją rta, która oznacza, że bieg wydarzeń jest przeznaczony i ustalony. Ponadto pokazuje, jak jednostka (atman) odnosi się do całości (brahman).

Wszyscy ludzie musieli dążyć do kosmicznego porządku. Zarówno grecka, jak i nordycka kosmologia znała 'ducha opiekuńczego', który prowadził jednostki w dążeniu do rta: daimon (grecki) lub fylgja / hamingja (nordycki).

Starożytni Grecy wierzyli, że każdy ma własnego daimona. Daimon był rodzajem pośrednika między bogami a człowiekiem i miał wpływ na los, wybory i rozwój moralny jednostki. W filozofii Platona i Sokratesa daimon jest postrzegany jako wewnętrzny głos lub moralny przewodnik pomagający w podejmowaniu decyzji. Daimon nie jest koniecznie dobry ani zły, ale może wywierać zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ, w zależności od działań osoby.

Hamingja odnosi się do formy osobistej siły szczęścia lub energii duchowej, która wpływa na pomyślność i sukces, i która może być przekazywana w obrębie rodzin. Ponieważ hamingja mogła być dziedziczona od członków rodziny, była również zależna od czynów przodków.

Fylgja to osobisty duch opiekuńczy lub przewodnik, który często pojawia się w postaci zwierzęcej lub kobiecej i odzwierciedla los jednostki; może symbolizować czyjś los lub zbliżające się niebezpieczeństwo. Oba te pojęcia są ściśle związane z dobrostanem i losem jednostki, przy czym hamingja bardziej koncentruje się na sukcesie i ochronie, podczas gdy fylgja jest postrzegana jako manifestacja duszy lub losu. W obu przypadkach duchowe przewodnictwo i ochrona odgrywają ważną rolę w życiu osoby.

Tak więc daimon, fylgja i hamingja pomagały jednostce stać się lepszym człowiekiem.

Mit o Daidalosie i Ikarosie był szeroko znany w świecie klasycznym i opowiadany między innymi przez (Pseudo-)Apollodorusa i Owidiusza. 

Daidalos był genialnym rzemieślnikiem z Aten. Kiedy jego siostrzeniec Perdix przewyższył go, wynajdując piłę i cyrkiel, Daidalos stał się zazdrosny i zepchnął go z krawędzi Akropolu. Pallas Atena przemieniła chłopca w kuropatwę, aby go uratować. Z powodu tej próby morderstwa Daidalos musiał opuścić Ateny i osiedlił się na Krecie, gdzie panował król Minos.

Minos wyzwał Posejdona, boga morza, ofiarując szarego byka zamiast białego. W ramach kary bogowie uczynili żonę Minosa szaloną i pragnęła ona stosunku z tym ofiarnym bykiem. Daidalos stworzył drewnianą zastępczynię. Z tego związku narodził się Minotaur, dla którego Daidalos zbudował labirynt.

Minos uwięził Daidalosa, ponieważ znał on tajemnicę labiryntu. Jednak sprytny wynalazca stworzył dwa komplety skrzydeł, jeden dla siebie i jeden dla swojego syna Ikarosa, aby uciec. Przestrzegał chłopca, aby nie leciał zbyt nisko, aby skrzydła nie zamokły, i nie zbyt wysoki. Ikaros zignorował jego ostrzeżenia i wzleciał zbyt wysoki, co spowodowało, że słońce stopiło wosk, który trzymał pióra razem, i spadł.

Ta opowieść ilustruje, jak zakłócenie kosmicznego porządku (rta) zawsze będzie miało konsekwencje i że te konsekwencje nie zawsze będą od razu widoczne.

Kosmiczny porządek oznacza strukturę i piękno, a nasze suknie bogini wprowadzają tę samą harmonię do twojej garderoby. W rytuałach indoeuropejskich kobiety odgrywały kluczową rolę jako łącznik między śmiertelnikami a bogami. Na te święte chwile nasi przodkowie ubierali się jak najlepiej, oddając hołd swojemu ważnemu zadaniu. Suknie pokazane w tym blogu zostały zaprojektowane, aby podkreślić twoje własne piękno i emanują siłą oraz elegancją. Są idealne zarówno na okazje rytualne, jak i do codziennego użytku, abyś zawsze była w kontakcie ze swoją wewnętrzną boginią.