De cardiophylax: het hart beschermende pantser uit de Oudheid

De cardiophylax (soms ook geschreven als Kardiophylakès) is een type defensieve bepantsering uit de Oudheid, ontworpen om het bovenlichaam en in het bijzonder het hartgebied te beschermen. De naam is afgeleid van het Grieks: kardia betekent “hart” en phylax betekent “beschermer” – letterlijk dus “hartbeschermer”. In moderne termen wordt het soms aangeduid als een borstplaat, borstschild, plastron of pectoraal.

De klassieke cardiophylax bestond meestal uit twee metalen platen – één aan de voorzijde van de romp (borstkas), en één aan de achterzijde (rug). Deze platen werden met elkaar verbonden door middel van leren riemen of banden, die over de schouders en onder de armen door liepen. Het geheel bood een gerichte bescherming van de vitale organen zonder het hele lichaam te bedekken, wat bewegingsvrijheid mogelijk maakte.

De vorm en decoratie konden sterk variëren. Sommige modellen waren rond, terwijl andere eerder vierkant of zelfs trilobaat (drielobbig) waren, zoals vaak gezien bij de Samnieten. Latere versies ontwikkelden zich naar meer anatomisch gevormde borstplaten, met reliëfs van gestileerde menselijke torso’s of mythologische motieven zoals de Gorgoneion (het hoofd van Medusa) als afschrikmiddel.

Hoewel de cardiophylax het meest bekend is uit de Italische oudheid, zijn soortgelijke beschermingsstukken ook elders aangetroffen. In Italië werd het pantser al vóór de 7e eeuw v.Chr. gebruikt – mogelijk zelfs tijdens de Villanovische periode (10e–8e eeuw v.Chr.), die wordt gezien als de voorloper van de Etruskische cultuur. In deze context is de cardiophylax één van de vroegste voorbeelden van georganiseerde, persoonlijke lichaamsbescherming op het Italiaanse schiereiland.

Ook buiten Italië zijn vergelijkbare voorwerpen aangetroffen. In het Midden-Oosten zijn zogenaamde dubbele circulaire borstplaten (de zogenaamde irtu) teruggevonden, die teruggaan tot het 9e eeuw v.Chr. en in verband worden gebracht met krijgers van het koninkrijk Urartu (rond het huidige Armenië) en mogelijk zelfs Assyrië.

Bij archeologische opgravingen in onder meer de Abruzzen in Italië zijn meerdere bronzen schijven aangetroffen met een diameter van ongeveer 20 cm. Deze schijven waren rijk versierd met gestileerde of mythische dierenfiguren. Ook Samnitische krijgers maakten gebruik van trilobate borst- en rugplaten. Naarmate de tijd vorderde, groeiden deze borstplaten uit tot grotere, complexe en artistieke pantser stukken die het hele bovenlichaam konden bedekken.

Er bestaat een beroemde Augustijnse reliëf scène uit de Romeinse tijd, gevonden aan de Tiber, waarop gladiatoren van het type provocator worden afgebeeld met pectorale bescherming. Hun borstplaten, versierd met het symbool van de aegis (het beschermende schild van de godin Minerva, inclusief het Medusahoofd), doen sterk denken aan militaire uitrusting en zouden een verwijzing kunnen zijn naar het legionaire pantser van eerdere eeuwen.

De Griekse historicus Polybius, die rond de 2e eeuw v.Chr. schreef over de Romeinse krijgsmacht, noemt een borstplaat als een van de meest gangbare beschermingsstukken onder de Romeinse legionairs in de midden-republikeinse periode. Hij beschreef deze als een vierkante plaat van ongeveer 22,5 cm aan elke zijde, gedragen op de borst en bevestigd met leren banden. Dit type verschilt echter duidelijk van de oudere, ronde of trilobate platen uit eerder Italisch gebruik, en ook van de villanovische pectoralen.

Opmerkelijk is dat er geen directe Romeinse archeologische vondsten zijn van deze vierkante borstplaat zoals Polybius die beschrijft. Dat maakt een exacte reconstructie lastig. De bekendere Italische voorbeelden dateren uit veel vroegere periodes (8e–6e eeuw v.Chr.) en verschillen in vorm. Zo is er een duidelijke kloof tussen het gebruik van de cardiophylax in de Italische wereld en wat Polybius beschrijft voor het Romeinse leger vijf eeuwen later.

Dit type lichaamsbescherming werd voornamelijk gebruikt door de bewoners van het Italiaanse schiereiland, waar het al in de 7e eeuw v.Chr. verscheen. Een vergelijkbaar borstharnas bestond in het Nabije Oosten en bestond uit twee ronde borstplaten, wat wijst op het gebruik ervan door de troepen van Urartu vanaf de 9e eeuw v.Chr.

Sommige onderzoekers suggereren dat de gladiatoren uitrusting in de vroege keizertijd een echo kan zijn van oudere militaire pantser modellen. Gladiatoren zoals de provocatores, die vaak pantser droegen dat leek op legionaire bepantsering, zouden zo een indirecte visuele getuigenis kunnen bieden van hoe zulke borstplaten er in het verleden uit hebben gezien.

Naast zijn beschermende functie had de cardiophylax vaak ook een ceremoniële of symbolische waarde. De decoraties, zoals mythische wezens, gorgonen, of gestileerde spieren, moesten de drager niet alleen beschermen in fysiek opzicht, maar ook spiritueel – bijvoorbeeld tegen het boze oog of vijandige magie. In dit opzicht was de cardiophylax méér dan slechts een stuk metaal: het was een onderdeel van de identiteit en status van de krijger.

De cardiophylax is een fascinerend voorbeeld van vroege persoonlijke lichaamsbescherming, met wortels die teruggaan tot de oudste militaire tradities van Italië en het Midden-Oosten. Zijn ontwikkeling van eenvoudige, decoratieve borstschijven tot meer geavanceerde borstpantser stukken weerspiegelt de evolutie van oorlogsvoering, vakmanschap én symboliek in de antieke wereld.

Hoewel ons begrip van het exacte gebruik van de cardiophylax in het Romeinse leger onvolledig blijft door het ontbreken van directe vondsten, bieden archeologie, beeldende kunst en geschriften zoals die van Polybius toch waardevolle aanwijzingen. De cardiophylax blijft daardoor een sleutelobject in de studie van antieke krijgskunst – zowel praktisch als cultureel.