De Subarmalis en Thoracomachus

In het Romeinse leger vormde het dragen van een harnas een essentieel onderdeel van de bescherming van soldaten. Minder bekend is echter dat daaronder ook beschermende onderkleding werd gedragen, zoals de subarmalis of de thoracomachus. Deze gewatteerde kledingstukken speelden een cruciale rol in zowel het comfort als de veiligheid van de Romeinse militairen.

Dit artikel behandelt de herkomst, functie, samenstelling, varianten en historische context van deze onderkleding, met bijzondere aandacht voor de rol binnen het Romeinse leger, archeologische vondsten en de toepassing in moderne re-enactmentpraktijken.

Het woord subarmalis is samengesteld uit twee Latijnse woorden: sub (onder) en armus (arm of schouder), wat letterlijk vertaald kan worden als "onder de schouder gedragen kleding". Hoewel de benaming niet veelvuldig voorkomt in antieke teksten, blijkt uit beeldhouwwerken en archeologisch onderzoek dat deze kleding wijdverspreid was in het Romeinse leger.

De subarmalis was doorgaans een kort mouwloos of kortmouwig kledingstuk, gemaakt van leer, linnen, wol of vilt. Vaak was het gewatteerd – vooral ter hoogte van de schouders en borst – en soms voorzien van pteryges: strookvormige versieringen aan de heupen en schouders. Door het gebruik van meerdere lagen materiaal of vulling bood het bescherming tegen schuren en drukpunten veroorzaakt door metalen pantseronderdelen zoals de lorica segmentata (plaatpantser), lorica hamata (maliënkolder) of lorica squamata (schubbenpantser)

Hoewel harnassen zoals maliënkolders zeer effectief waren tegen snij- en steekwonden, boden ze weinig bescherming tegen de kracht van een slag. De subarmalis werkte als een soort demper, vergelijkbaar met een middeleeuwse gambeson. Het kon de impact van klappen verzachten en tegelijk voorkomen dat losgeraakte metalen onderdelen, zoals ringen van een maliënkolder, wonden veroorzaakten.

Een Oost-Romeinse militaire auteur uit de laat-Romeinse periode (mogelijk Justasianus) stelde dat het pantser niet direct op gewone kleding gedragen mocht worden, maar op een speciaal gewaad dat minstens één vinger dik was. Hieruit blijkt dat de subarmalis minimaal 1 tot 2 cm dik moest zijn – genoeg om bescherming en comfort te bieden.

De term thoracomachus is zeldzaam en komt slechts in enkele bronnen voor. In die context wordt het omschreven als een gewatteerd kledingstuk van vilt en leer dat onder of in plaats van een pantser werd gedragen. Hoewel sommige onderzoekers het zien als een apart type onderkleding, wordt over het algemeen aangenomen dat de thoracomachus en de subarmalis naar hetzelfde soort kledingstuk verwijzen.

Beide termen duiden op onderkleding met een beschermende functie, voornamelijk gericht op het comfort van de drager en het verminderen van directe schade aan het harnas.

De subarmalis werd gedragen door vrijwel alle rangen binnen het Romeinse leger. Gewone soldaten, zoals legionairs en auxilia, droegen eenvoudige uitvoeringen van linnen of leer, zonder veel decoratie. Officieren zoals centurions of vaandeldragers hadden vaak rijkere uitvoeringen met dubbele rijen pteryges en franjes. Hoge officieren zoals legaten of generaals droegen vaak de meest luxueuze versies, met drie rijen pteryges, decoratieve patronen en soms metalen plaquettes.

De subarmalis werd niet uitsluitend tijdens gevechten gedragen. Ook in periodes van rust — tijdens marsen, bij kampverblijven of tijdens ceremonies — kon men de subarmalis los van het harnas dragen. Dit bood meer comfort, terwijl het nog steeds een zekere mate van bescherming gaf.

Uit Byzantijnse bronnen blijkt dat harnassen tijdens reizen vaak in leren zakken werden opgeborgen en aan zadels gehangen. Dit gold zowel voor ruiters als infanterie, maar in oorlogstijd was het dragen van het pantser verplicht, zelfs bij schijnbaar afwezig gevaar.

Hoewel de subarmalis bescherming bood, had het ook nadelen. Zo verminderde het de ventilatie van het harnas. Vooral bij warm weer werd de subarmalis soms weggelaten om oververhitting te voorkomen – niet vanwege het gewicht (meestal slechts 2 tot 4 kg), maar vanwege de beperkte luchtcirculatie.

Sommige soldaten verkozen daarom om het pantser rechtstreeks op hun tunica te dragen, hoewel dit door militaire schrijvers werd afgeraden. Toch raakten de meeste soldaten snel gewend aan het dragen van het volledige uitrustingspakket, inclusief de subarmalis.

Verschillende Romeinse grafstenen tonen soldaten met een duidelijk zichtbare subarmalis, soms met één of meerdere rijen pteryges. De grafsteen van Marcus Favonius Facilis (Legio XX Valeria Victrix, Colchester, 43–50 n.Chr.) toont bijvoorbeeld een subarmalis met één rij pteryges. Een andere grafsteen, die van Quintus Lucchius Faustus uit Mainz (tweede helft 1e eeuw), toont een rijker uitgevoerd exemplaar.

Ook beelden van hoge officieren, zoals die gevonden zijn in de Julianusbasiliek in Korinthe, tonen subarmalis kleding met meerdere rijen pteryges en decoratieve elementen.

Voor re-enactment of filmproducties worden subarmales vaak gereconstrueerd met leer of linnen als buitenlaag, en wol, katoen of synthetische vulling als binnenlaag. De pteryges worden meestal gemaakt van meerdere lagen stof en soms verstevigd met een zoom langs de randen om extra stijfheid te verkrijgen.

De subarmalis en thoracomachus vormden een onmisbare, maar vaak onderbelichte component van de Romeinse militaire uitrusting. Hun combinatie van comfort, bescherming en decoratie maakte ze tot een veelzijdig kledingstuk, dat een belangrijke brug vormde tussen mens en metaal.

Door hun aanwezigheid op grafstenen, in militaire handboeken en via reconstructie door moderne historici en re-enactors, krijgen we vandaag een beter begrip van het leven en de beproevingen van de Romeinse soldaat. En daarmee ook meer waardering voor de slimme technieken waarmee het Romeinse leger zijn mensen beschermde – niet alleen met staal, maar ook met stof.