Pogańska symbolika: Drzewo Życia

Drzewo życia jest ważnym symbolem występującym w niezliczonych tradycjach mitologicznych, religijnych i filozoficznych na całym świecie. Często symbolizuje połączenie między niebem, ziemią a podziemiami, jak ilustruje Yggdrasil w mitologii nordyckiej. Chociaż drzewo życia odgrywa centralną rolę w pogaństwie indoeuropejskim, symbol ten jest również obecny w kulturach nieindoeuropejskich, takich jak kultury rdzennych Amerykanów i starożytnego Mezopotamii

Istnieje wiele dyskusji na temat pochodzenia koncepcji drzewa życia: niektórzy naukowcy twierdzą, że symbol ten powstał niezależnie w różnych kulturach, podczas gdy inni argumentują, że doszło do wzajemnych wpływów kulturowych. W folklorze i różnych kulturach występują różne przedstawienia drzewa życia, często kojarzone z tematami s jak nieśmiertelność i płodność. Jest mało prawdopodobne, że drzewo życia jest wyrazem ogólnoświatowej religii. 

W tym blogu zbadamy różne indoeuropejskie tradycje mitologiczne związane z drzewem życia. 

Ponieważ drzewo życia jest tak stare i rozpowszechnione, jest mało prawdopodobne, aby miało indoeuropejskie pochodzenie. Ale jaka jest więc źródło tego symbolu?

Możliwe, że pochodzenie drzewa życia leży w paśmie Uralu. Około 3000 p.n.e. mówiono tam proto-uralskim (językiem przodków obecnego węgierskiego i fińskiego). Grupa mówiąca indoeuropejskim przeszła przez pasmo Uralu do Persji i Indii. Kiedy grupa mówiąca proto-uralskim wyruszyła na północ do Skandynawii, przyniosła drzewo życia do Europy. Grecka koncepcja drzewa życia mogła być w tym przypadku wpływem idei z Bliskiego Wschodu, a kontakt między Proto-Uralskimi a łowcami-zbieraczami z północnej Azji przyczynił się do rozprzestrzenienia się przez Azję.

Inna teoria, m.in. Hildy Ellis Davidson, sugeruje, że drzewo życia powstało w północnej Eurazji. Zarówno rdzenni Amerykanie, mówcy proto-uralskiego, proto-indoeuropejscy pasterze stepowi, jak i późniejsi mówcy indo-aryjscy mieli (pośredni) kontakt z ludami z Syberii. 

Rzeczywiście, istnieją podobieństwa do skandynawskiego Yggdrasil i szamańskich tradycji z północnej Eurazji. Davidson sugeruje, że koncepcja ta opiera się na bardzo starym pomyśle, być może wpływowym przez Gwiazdę Polarną, która była postrzegana jako centrum nieba. W syberyjskich tradycjach szamańskich centralne drzewo często służy jako środek do osiągnięcia nieba. Ponadto wskazuje na podobieństwa między wizerunkiem orła na szczycie Yggdrasil i wąż, który owija się wokół korzeni drzewa. Te elementy zdają się mieć podobieństwa do kosmologicznych obrazów z Azji. 

Kosmiczny porządek to naturalny bieg rzeczy we wszechświecie. W różnych tradycjach jest on strzeżony przez postacie takie jak nordyckie Norny, celtyckie Matres i greckie Mojry. W tradycji wedyjskiej porządek ten jest znany jako Rta, pochodzący od protoindoeuropejskiego słowa *h₂r-tós (Xartus), a po grecku określany jako Kosmos.

Rta reprezentuje dynamiczny kosmos, w którym zarówno fizyczne elementy, takie jak ciała niebieskie, jak i abstrakcyjne pojęcia, takie jak rozwój moralny, są w ciągłym ruchu (gati). Wszystkie części wszechświata współpracują harmonijnie w ramach tego kosmicznego porządku (samghatna). Dzięki mocy Rta zarówno natura, jak i struktury społeczne funkcjonują w równowadze.

Bieg wydarzeń jest określany przez nieuniknione prawa przyczyny i skutku. Ludzie znajdują swoje prawdziwe spełnienie, działając zgodnie z prawami Rta. Ich ignorowanie powoduje chaos i cierpienie. Zasady wspierające Rta są podsumowane jako dharma, wywodząca się z protoindoeuropejskiego *dʰer- („wspierać, trzymać”). Grecy nazywali to Logos i opierali swoją filozofię oraz naukę na tej fundamentalnej logice.

Dharma obejmuje zasady i reguły wspierające Rta. Nieprzestrzeganie tych praw skutkuje adharma, co powoduje zakłócenia w naturalnej równowadze i prowadzi do nieszczęść i przeciwności. 

Greckie słowo kosmos oznacza dosłownie "porządek" lub "uporządkowany świat" i kontrastuje z chaosem, który odnosi się do nieładu lub pierwotnego stanu bez struktury. 

Aśvattha (Sanskryt: अश्वत्थ) lub święta figa to ważne drzewo w hinduizmie, często wspominane w tekstach religijnych takich jak Rigveda. W buddyzmie Bodhi drzewo, pod którym Gautama Budda osiągnął oświecenie, jest również znane jako Aśvattha.

Nazwa Aśvattha pochodzi z sanskrytu i składa się z dwóch słów: "śva" (श्व) z wyrazu oznaczającego "jutro" lub "przyszłość" oraz "stha" (स्थ), co oznacza "stać" lub "pozostawać stałym". Razem Aśvattha można przetłumaczyć jako „to, co pozostaje jutro” lub bardziej swobodnie, "to, co pozostaje stałe w przyszłości." Alternatywna interpretacja to połączenie „aśva” (अश्व, „koń”) i "stha", „gdzie koń stoi.”

Korzenie drzewa życia Aśvattha wskazują na niebo, a gałęzie zwisają w dół. Drzewo reprezentuje w tym kontekście cały wszechświat, z korzeniami zakorzenionymi w boskości i gałęziami rozciągającymi się w świat. Ta symbolika wskazuje na połączenie między transcendentnym a ziemskim.

W Katha Upanishad Yama wyjaśnia, że drzewo reprezentuje czyste, nieśmiertelne Brahman, uniwersalne źródło całej rzeczywistości. Drzewo działa jako metafora cyklu życia i symbolizuje dusze przechodzące przez narodziny i śmierć w ciągłym cyklu.

W późniejszych pismach hinduistycznych Aśwattha nabiera innego znaczenia. W Bhagavad Gicie Kryszna wyjaśnia, że drzewo Aśwattha nie ma początku ani końca. Gałęzie, zasilane przez guny (naturalne cechy), rozprzestrzeniają się jak działania ludzi. W tym tekście jest symbolem iluzji materialnego świata. W sensie duchowym drzewo jest metaforą sposobu, w jaki ludzie zaplątują się w tymczasowe, ulotne aspekty istnienia. Tekst zachęca do odcięcia tego przywiązania, aby stać się jednością z boskością.

Aśwattha odgrywa również dużą rolę we współczesnym hinduizmie. Ficus religiosa jest sadzony przy świątyniach i miejscach świętych, a suszone liście i kora drzewa są wykorzystywane w rytuałach, takich jak ofiary Agnihotra.

Awesta, święta księga zoroastryzmu, która zachowała wiele elementów starożytnej religii perskiej, wymienia różne święte rośliny i drzewa związane z życiem, nieśmiertelnością i uzdrawianiem.

Awesta opisuje haomę, z której sporządzano ważny napój rytualny. Persowie wierzyli, że haoma ma właściwości lecznicze i sprzyja płodności. Była łagodnie halucynogenna, bez szkodliwych skutków ubocznych. Awestański napój z haomy jest spokrewniony z sanskrycką somą, rytualnym napojem w religii wedyjskiej, co wskazuje na wspólną cechę religijną tradycji indoirańskich, które poprzedzały zoroastryzm.

Mitologiczna roślina haoma Gaokerena miała właściwości lecznicze i zdolność nadawania nieśmiertelności. Nazwa Gaokerena pochodzi z awestańskiego „gao” (od praindoeuropejskiego *gʷou̯-), „krowa” i „kerena”, co można wywieść z praindoeuropejskiego rdzenia *ḱer-" lub "ḱerh₃-", co oznacza "rosnąć" lub "pojawiać się". Alternatywnie może być interpretowana jako „róg bydlęcy”.

Prawołów Gavaevodata, stworzony przez najwyższego boga Ahura Mazdę, został zabity przez złego ducha Ahrimana. Z jego ciała wyrósł Gaokerena w pierwotnym morzu Vourukasha. Ahura Mazda tchnął w drzewo tchnienie życia, z którego narodzili się Mashya i Mashyaana, pierwsze dwie osoby.

Średnioperski tekst Bundahishn opowiada, że mitologiczny drapieżny ptak Simurgh (od staroperskiego Saena) mieszkał w Gaokerena. Kiedy odlatywał z drzewa, jego gałęzie trzęsły się, co powodowało rozsiewanie się nasion drzewa po całym świecie i dawało życie wszystkim roślinom i drzewom. Ahriman wysłał złośliwe zwierzęta, żaby, salamandry i węże, aby zatruły drzewo. To prawdopodobnie późniejszy rozwój w zoroastryzmie i nie jest jasne, czy ta opowieść ma swoje źródło w starożytnej religii perskiej. Z drugiej strony, w nordyckim Yggdrasilu również mieszka drapieżny ptak (orzeł), a smok Níðhöggur próbuje podkopać drzewo.

Mashya i Mashyana , pierwsi ludzie, wykazują podobieństwo do Ask i Embla z mitologii nordyckiej. Obie pary to pierwsi ludzie stworzeni, aby zaludnić ziemię i kontynuować dzieło stworzenia. Obie pary pochodzą z natury – Mashya i Mashyana z rośliny lub drzewa, a Ask i Embla z pni drzew – i otrzymali tchnienie życia od boskich istot (Ahura Mazda i Amesha Spenta w przypadku pierwszych, a Odin, Vili i Vé w przypadku drugich). W obu opowieściach pary te symbolizują początek ludzkości i ich związek z naturą oraz boskim stworzeniem.

Staro-saksońskie słowo Irminsûl, oznaczające "wielki filar", ma ważne miejsce w mitologii germańskiej. Pierwsza część, Irmin-, oznacza "wielki" i pojawia się w różnych tradycjach germańskich. Irmin można przetłumaczyć na staronordycki jako Jörmunr, podobnie jak Yggr, jedno z przydomków Odyna.

Saksonowie wierzyli, że Irminsul to kosmiczny filar, który podtrzymywał niebo, i czasami był również uważany za symbol ich tożsamości plemiennej i pogańskiej wiary. Było to specyficzne sanktuarium i pełniło wyraźną funkcję kultową. Prawdopodobnie był czczony poprzez ofiary i rytuały jako symbol jedności plemiennej i religijnej.

Karol Wielki zniszczył w 772 roku sanktuarium Irminsul podczas kampanii przeciwko Saksonom. Nie jest jasne, czy było to jedyne Irminsul, czy też każde terytorium miało własne Irminsul, które było czczone jako drzewo życia.

Yggdrasil to olbrzymi jesion, który odgrywa centralną rolę w kosmologii nordyckiej. Drzewo życia symbolizuje wszechświat i łączy Dziewięć Światów, z których każdy ma swoje unikalne cechy i mieszkańców.

Nazwa oznacza dosłownie "koń Yggra", gdzie Yggr to jedno z przydomków Odyna, "budzącego grozę". Odnosi się to do Eddy poetyckiej, w której Odyn poświęca się, wisząc na drzewie. Z tego wywodzi się symbolika Yggdrasil jako szubienicy Odyna.

Najważniejsze opisy Yggdrasil pochodzą z Eddy poetyckiej i Eddy prozaicznej z XIII wieku, gdzie jest opisywany jako gigantyczny jesion, święty dla bogów i kluczowe miejsce ich zgromadzeń. To pokazuje drzewo nie tylko jako kosmiczne centrum, ale także jako polityczny i społeczny ośrodek świata bogów.

Gałęzie drzewa życia Yggdrasil rozciągają się wysoki w niebo, podczas gdy jego korzenie sięgają trzech różnych miejsc: źródła Urðarbrunnr w Asgardzie, Hvergelmir w Niflheimie i Mímisbrunnr, źródła mądrości w Jotunheimie. 

Yggdrasil zamieszkują mityczne istoty takie jak smok Níðhöggr, który gryzie korzenie drzewa życia, orzeł Veðrfölnir, wiewiórka Ratatoskr oraz cztery jelenie Dáinn, Dvalinn, Duneyrr i Duraþrór. 

W opisanych powyżej mitologiach drzewo życia jest związane z płodnością i życiem. Interesujące jest to, że mitologia grecka przypisała świętemu drzewu zupełnie inną rolę.

Bogini Hera otrzymuje od swojej babci Gai (ziemi) gałąź ze złotymi jabłkami, które sadzi w swoim ogrodzie Hesperyd. Drzewa te są strzeżone przez smoka Ladona, który odstrasza intruzów. 

Znana opowieść o tych złotych jabłkach dotyczy Afrodyty, która daje Hippomenesowi jabłka, aby odwrócić uwagę Atalanty podczas wyścigu, aby mógł zdobyć jej rękę. Chociaż pochodzenie tych jabłek w micie nie jest explicite wspomniane, często zakłada się, że Afrodyta zerwała je z drzewa Hery's.

Później Eris kradnie jedno z jabłek i graweruje na nim słowa ΤΗΙ ΚΑΛΛΙΣΤΗΙ ("dla najpiękniejszej"), co prowadzi do stworzenia Jabłka Niezgody i wojny trojańskiej. Herakles musi następnie odzyskać trzy złote jabłka jako część swoich Dwunastu Prac.

Ogród Hesperyd jest często porównywany do biblijnego Edenu, gdzie złote jabłka są postrzegane jako odpowiedniki zakazanego owocu z drzewa w Księdze Rodzaju. Ponadto Ladon jest często porównywany do węża z opowieści o Edenie. Te skojarzenia są ważnym powodem, dla którego zakazany owoc w europejskiej sztuce często przedstawiany jest jako jabłko, chociaż Biblia nie podaje konkretnych cech tego owocu.

W przeciwieństwie do mitologii wielu innych ludów indoeuropejskich, w mitologiach celtyckich nie było pojedynczego świętego drzewa, ale drzewa były uważane za święte.

W Irlandii było pięć świętych drzew: Éo Rossa (cis), Bile Dathi (jesion), Éo Mugna (dąb), Cráeb Uisnig (jesion), Cráeb Uisnig (jesion) i Bile Tortan (jesion). Litery alfabetu ogham były już w średniowieczu wyjaśniane nazwami drzew, ważnym źródłem są listy bríatharogaim (‘słowa ogham’).

Staroirlandzkie teksty prawne rozróżniają różne rodzaje drzew: Airig Fedo (‘szlachta lasu’), Aithig Fedo (‘mieszczanie lasu’), Fodla Fedo (‘niższe lasu’) i Losa Fedo (‘krzewy lasu’). Airig Fedo to dąb, leszczyna, ostrokrzew, cis, jesion, sosna zwyczajna i dzika jabłoń. 

Dąb był szlachetny ze względu na swoje żołędzie i deski, które można było z jego drewno wykonać. Jest on wyróżniany w innych tradycjach celtyckich i opisywany w tekstach historycznych, takich jak te Strabona i Pliniusza Starszego, jako święte drzewo związane z rytuałami druidycznymi. Dąb był literą ogham D, “dair”, również wyjaśniany jako ‘najwyższe drzewo’, ‘rękodzieło rzemieślnika’ i ‘najbardziej opracowane jako rzemiosło’.

Leszczyna była szlachetna ze względu na swoje orzechy laskowe i kije, które z jej drewno były wykonywane do budowy płotów i ogrodzeń. Symbolizowała mądrość. Leszczyna była literą ogham C, “coll”, również wyjaśniana jako ‘najpiękniejsze drzewo’, ‘przyjaciel orzechów’ i ‘najsłodsze drzewo’.

Ostrokrzew był szlachetny, ponieważ Irlandczycy robili z drewno wały do rydwanów i włóczni. Był używany jako zimowe pożywienie dla bydła. Możliwe, że ostrokrzew był oghamową literą T, „tinne”, „jedną z trzech części koła”, „jedną z trzech części broń”.

Cis był szlachetny, ponieważ z drewno wykonywano różne przedmioty. Cis był oghamową literą I, „idad”, „najstarsze drzewo”, „najpiękniejsze z dawnych”, „energia chorego”.

Jesion był szlachetny, ponieważ z drewno wykonywano różne przedmioty. Klon był oghamową literą O, Onn, „zadziwienie koni”, „najgładszy z rzemiosła”, „(narzędzie) wojskowych oddziałów”.

Sosna zwyczajna była szlachetna ze względu na swoją żywicę. Drzewo było prawdopodobnie oghamową literą A, Ailm, „najgłośniejszy jęk”, „początek odpowiedzi”, „początek wezwania”.

Jabłoń była szlachetna ze względu na swoje owoce i korę (możliwe, że do barwników). Jabłoń symbolizuje płodność i nieśmiertelność w legendach celtyckich i jest związana z postaciami mitologicznymi, takimi jak Cú Roí i Connla. Drzewo było prawdopodobnie oghamową literą Q, Cert, co tłumaczy się jako „schronienie dla szaleńca(?)”, „pożywienie dla nieważnej osoby” i „osad do (barwienia?) odzieży”.

W literaturze średniowiecznej walijskiej również wspomina się ważne drzewa. W wierszu Cad Goddeu (bitwa drzew) mag Gwydion ożywia drzewa, aby walczyły jako jego armia. Byłoby interesujące porównać drzewa tam wspomniane z bríatharogaim. Ponadto, olcha była sposobem na rozpoznanie postaci mitologicznej Brana (Bendigeidfran).

Norweski klon Yggdrasil łączy jako drzewo życia dziewięć różnych światów kosmosu.

Ásgarðr, Dom bogów Aesir, takich jak Odin i Thor, na szczycie kosmosu.

Vanaheimr, Królestwo bogów Vanir, związane z płodnością i naturą.

Miðgarðr, Świat ludzi, połączony z Ásgarðr przez most Bifröst.

Jötunheimr, Dom olbrzymów, często w konflikcie z bogami.

Niflheimr, Zimny, mglisty świat śmierci i zimna, gdzie Níðhöggr gryzie korzenie Yggdrasilu.

Múspellsheimr, Świat ognia olbrzymów ognia, ważny podczas Ragnarök.

Álfheimr, Królestwo elfów światła, związane z naturą i magia.

Svartálfaheimr/Niðavellir, Podziemny świat krasnoludów, mistrzów kowalstwa.

Helheimr, Królestwo zmarłych, rządzone przez boginię Hel, połączone z Niflheimem.

Drzewo jest zasilane przez trzy źródła, Urðarbrunnr w Asgardzie, Hvergelmir w Niflheimie, i Mímisbrunnr, w Jotunheimie.

W mitologii irlandzkiej znajduje się dziewięć leszczyn przy źródle Connla. Łosoś, który żył w źródle, jadł orzechy laskowe, zyskując całą wiedzę i mądrość świata; każdy, kto zjadł tego łososia, również zyskiwał tę wiedzę. Woda z tego źródła była przejściem do Innego Świata.

Inny Świat lub Tír na nÓg był miejscem wiecznej młodości, piękna, zdrowia i obfitości. W związku z tym jest porównywalny z wedyjskim Śvetadvīpam ('Biała Wyspa'), greckim Hyperboreą i skandynawskim Ódáinsakr w Jötunheimr.

Drzewo życia, jako połączenie między różnymi światami w kosmosie, było symbolem stabilności i kosmicznego porządku. Ofiary zarówno z bydła, jak i koni były niezbędne do utrzymania kosmicznego porządku. 

Jednym z tłumaczeń wedyjskiego Aśvattha jest 'gdzie koń stoi'. Nazwa perskiego drzewa życia Gaokerena jest tłumaczona jako 'róg bydła'. Yggdrasil jest tłumaczone jako 'koń Odyna', a także w staroirlandzkim klon jest kojarzony z końmi. Ta asocjacja z końmi i bydłem jest dla nas zauważalna. Ponieważ kultura proto-indoeuropejska była nomadyczna, Drzewo Życia mogło zostać przejęte jako symbol stałości i nieprzemijalności.

Ofiarowanie koni było związane z królewskością i płodnością. Wedyjska kultura znała ofiarę Ashvamedha, królewskie rytuał, w którym koń potwierdzał władzę króla i miał zwiększać dobrobyt kraju. Rzymianie w październiku składali konia w ofierze bogu Marsowi i używali krwi z jego ogona (lub penisa) do skropienia ogniska westalek, symbolu wiecznej ochrony i witalności miasta i cesarstwa rzymskiego. Również w Irlandii i u Wikingów konie były ofiarowane, a mięso jedzono.

Ofiarowanie bydła było mniej ściśle związane z płodnością i suwerennością, dlatego mogło być szerzej rozpowszechnione. To sięga do proto-indoeuropejskiego mitu o Trito, pierwszym wojowniku, który uwalnia skradzione bydło i ostatecznie składa je w ofierze bogom, aby zapewnić kosmiczny cykl wzajemnych zobowiązań między ludźmi a bogami.

Próbowaliśmy przedstawić przegląd możliwego symbolicznego znaczenia proto-indoeuropejskiego drzewa życia. Prawdopodobnie drzewo reprezentuje nieśmiertelną duszę (*bʰerǵʰ-:). Gałęzie i korzenie symbolizują kosmos (Xartus). Bogowie służą kosmosowi. Drzewo żywi się chaosem (*ǵʰeh₂n-,) i przekształca go w strukturę i piękno, wizualizację kosmosu. Gałęzie drzewa życia są ze sobą połączone. Wszystko jest ze sobą powiązane. Działania wszystkich żywych istot wpływają na to, jak gałęzie się wyginają i jak zmienia się kosmos. Z tej filozofii wynika, że wszystkie działania mają konsekwencje, dobre lub złe. Stąd wywodzi się wedyjska zasada Karmy, porównywalna do staronordyckiego Hamingja.

Poza drzewem panuje chaos. Ostatecznie my również wpadamy w chaos i zostajemy ponownie wchłonięci przez kosmos, gdy drzewo życia poprzez swoje korzenie pobiera pożywienie. Dzięki korzeniom drzewo życia jest połączone z innymi światami.

Artykuły z wizerunkiem drzewa życia: