Symbolika: złe oko

Czy kiedykolwiek zastanawiałeś się, dlaczego na greckich łodziach przedstawiane są oczy? I dlaczego te oczy można również zobaczyć na późnorzymskich hełmach lub budynkach? W tym blogu omawiamy znane niebezpieczeństwo, złe oko.

Złe oko to nadnaturalna wiara w klątwę spowodowaną przez złośliwe spojrzenie lub urok, zazwyczaj wynikający z zazdrości. Znaleziono wiele amuletów chroniących przed tym, najstarsze pochodzą z około 3000 roku p.n.e.

To wierzenie występuje w wielu kulturach regionu Morza Śródziemnego, Bałkanów, Europy Wschodniej, Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej, Azji Południowej i Afryki. W tych kulturach często uważa się, że otrzymanie złego oka powoduje nieszczęście lub obrażenia, podczas gdy inni postrzegają je jako rodzaj nadprzyrodzonej siły, która odsyła złośliwe spojrzenie do tych, którzy źle życzą innym. Idea ta pojawia się również wielokrotnie w żydowskiej literaturze rabinicznej.

Wiarę w złe oko mogło powstać w starożytnej Mezopotamii (dzisiejszy Irak). Najwcześniejsze dowody zostały wykopane z różnych starożytnych miast.

Dokumenty pisemne, takie jak sumeryjskie pismo klinowe, wspominają o "oku ad-gir", które dotyka ludzi złem.

Znaleziono znaleziska archeologiczne, takie jak alabastrowe idole z wyciętymi oczami, w Tell Brak, jednym z najstarszych miast Mezopotamii. Amulety, takie jak amulety w kształcie oka, znaleziono w Mezopotamii.

Wiarę w złe oko rozprzestrzeniła się z Mezopotamii do innych regionóws i ludów, w tym Asyryjczyków i Fenicjan oraz starożytnej Grecji. Było to szeroko obawiane zjawisko w hellenistycznym świecie i cesarstwie rzymskim.

W klasycznym świecie złe oko było nazywane "mati" i opisywane przez pisarzy takich jak Hezjod, Kallimach, Platon, Diodor Sycylijski, Teokryt, Plutarch, Heliodor, Pliniusz Starszy i Aulus Gelliusz. Istnieje ponad sto starogreckich dzieł, w których wspomniano o złym oku. Starożytni greccy autorzy często używali terminu ophthalmòs báskano.

Klasyczni autorzy próbowali opisać i wyjaśnić działanie złego oka. Plutarch poświęcił w swoim dziele Symposion osobny rozdział tym przekonaniom. W swojej naukowej wyjaśnieniu stwierdził, że oczy były głównym, jeśli nie jedynym, źródłem śmiercionośnych promieni, które jak zatrute strzały wystrzeliwały z głębszych zakamarków osoby z złym okiem. Plutarch postrzegał zjawisko złego oka jako coś pozornie niewytłumaczalnego, źródło zdumienia i niedowierzania.

Jak szeroko udokumentowano w znaleziskach archeologicznych i starożytnej literaturze, Iliryjczycy wierzyli w moc zaklęć i złe oko, a także w magiczną moc ochronnych i leczniczych amuletów, które mogły odpierać złe oko lub złe intencje wrogów. Takie amulety obejmowały przedmioty w kształcie fallusa, dłoni, nogi i zwierzęcych zębów.

Złe oko było częścią szerszej wiary w magia i czary wśród Rzymian. Tacyt jasno stwierdza w swoich dziełach, że wśród Rzymian nie było wątpliwości co do istnienia tych zjawisk. Oba były szeroko praktykowane przez Rzymian, choć były nielegalne i na marginesie społeczeństwa. Pliniusz Starszy opisał zdolność niektórych afrykańskich czarowników do posiadania "mocy czarów (fascynacji) oczami", dzięki czemu mogli nawet zabić tych, na których skierowali swoje spojrzenie.

Idea złego oka pojawia się również w poezji Wergiliusza, w rozmowie między pasterzami Menalkasem i Damoetasem. W tym fragmencie Menalkas narzeka na zły stan zdrowia swojego bydła: "Które oko zaczarowało moje delikatne jagnięta?" Starożytni Grecy i Rzymianie wierzyli, że złe oko mogło dotknąć zarówno ludzi, jak i bydło.

W czasach rzymskich wierzono nie tylko, że jednostki mogą posiadać moc złego oka, ale także że całe narody, zwłaszcza ludy koczownicze z Pontu i Scytowie, były nosicielami złego oka.

Wiara w złe oko w starożytności różniła się w zależności od regionu i okresu. Złe oko nie było wszędzie w Cesarstwie Rzymskim obawiane z taką samą intensywnością. W niektórych obszarach ludzie byli bardziej świadomi jego niebezpieczeństwa.

Nawet chrześcijańskie ewangelie wspominają, że Jezus ostrzegał przed złym okiem w liście złych czynów (Marka 7:22).

Różne kultury opracowały metody ochrony przed złym okiem. Niektóre z najbardziej znanych talizmanów to nazar-amulet, który sam przedstawia oko, oraz hamsa, ręka w kształcie amulet. Starsze wersje tego symbolu były często wykonane z ceramiki lub gliny, ale po produkcji szklanych paciorków w regionie Morza Śródziemnego około 1500 p.n.e. paciorki przeciw złemu oku stały się popularne wśród Hindusów, Fenicjan, Persów, Greków i Rzymian.

Grecy odnosili się do ochronnych przedmiotów różnymi nazwami, takimi jak apotropaia, probaskania, periammata, periapta i profylaktika. Grecy umieszczali talizmany w swoich domach i nosili amulety, aby chronić się przed złym okiem. Peisistratos zawiesił na przykład obrazek przedstawiający rodzaj konika polnego przed Akropolem w Atenach jako ochronę.

W regionie Egejskim i innych obszarach, gdzie jasne oczy są stosunkowo rzadkie, osoby o zielonych, a zwłaszcza niebieskich oczach, są podejrzewane o rzucanie klątwy, świadomie lub nieświadomie. Dlatego amulety przeciwko złemu oku w Grecji i Anatolii przybierają formę oczu, które patrzą wstecz. Te amulety są znane jako greckie oczy.

Próby odpędzenia klątwy złego oka doprowadziły do powstania różnorodnych talizmanów w różnych kulturach. Nazywane są one zbiorczo apotropeicznymi (od greckiego ἀποτρέπειν, apotrépein, "odwracać" lub "cofać"), co oznacza, że mają odpędzać lub odbijać szkody.

Starożytni Grecy mieli także zwyczaj ubierania chłopców jak dziewczynki, aby odpędzić złe oko.

Illyrowie używali przedmiotów w kształcie fallusa, dłoni, nogi i zwierzęcych zębów jako ochrony przed złym okiem.

Starożytni Rzymianie używali wizerunków fallusa, takich jak fascinus, aby chronić się przed złym okiem. Męskie genitalia miały siłę generatywną. Dziewczynki przy narodzinach otrzymywały lunulę (księżyc) amulet, która je chroniła. Często nosiły ją przez całe życie lub zdejmowały w momencie zamążpójścia.

Chłopcy otrzymywali bullę amulet, którą zdejmowali przy lararium podczas rytuału dojrzewania. Reliefy w kształcie penisa były czasami wykonywane wewnątrz domu i na elewacji. Dodatkowo, bogowie domowi i być może nawet portrety przodków miały jako funkcję dodatkową odpędzanie złego oka, tak jak każda inna forma zła, która mogła zaszkodzić rodzinie.

Czasownik 'fascynować' pochodzi od łacińskiego ascinare 'czarować', a jego pochodzenie jest przykładem apotropeicznego obiektu używanego przeciwko złemu oku.

Te przedmioty znaleziono w całej Europie i na Bliskim Wschodzie, datowane są od pierwszego wieku p.n.e. do czwartego wieku n.e. Falliczne amulety były często noszone jako osobista biżuteria, takie jak wisiorki i pierścienie, ale pojawiały się także jako kamienne grawerunki na budynkach, mozaikach i dzwonkach wietrznych (tintinnabula).

Przykłady kamiennych rzeźb fallusowych, takich jak te w Leptis Magna, przedstawiają samotny fallus atakujący złe oko poprzez skierowanie na nie ejakulacji. Ralph Merrifield opisał rzymską biżuterię fallusową jako "rodzaj piorunochronu dla szczęścia" ze względu na jej zdolność do odpierania złego oka.

Innym sposobem, w jaki starożytni Grecy i Rzymianie chronili się przed urokiem, było plucie w fałdy swojej odzieży.

Starożytni Rzymianie i ich śródziemnomorscy potomkowie często używali gestów seksualnych do odpierania złego oka. Obejmowało to:

• Dotykanie lub drapanie jąder (u mężczyzn)
• Gest figi, gdzie kciuk jest wciśnięty między palec wskazujący a środkowy, co reprezentuje symbol fallusowy.

Figurki rąk wykonujących te gesty lub pokryte magicznymi symbolami były noszone przez Rzymian jako ochronne talizmany.

W dzisiejszych czasach w południowych Włoszech używa się różnych amuletów i gestów dla ochrony, w tym cornicello, cimaruta i "znak rogi".

Rzymskie bullae były tajemniczymi obiektami wykonanymi z ołowiu, czasami pokrytymi warstwą złota, jeśli rodzina mogła sobie na to pozwolić. Bulla była noszona na szyi jako medalion chroniący przed złymi duchami i złymi siłami.

Przed osiągnięciem dorosłości, rzymscy chłopcy nosili bullę—łańcuch z okrągłą sakiewką zawierającą ochronne amulety, często symbole fallusowe. Tradycja bulla została przejęta od Etrusków. Bullae były noszone wyłącznie przez rzymskich chłopców z obywatelstwem. Nosili ten klejnot aż do osiągnięcia wieku dorosłego.

Zanim założył swoją toga virilis ("togę dorosłości"), umieszczał swoją dziecięcą bullę pod opieką domowych bogów swojej rodziny (Lares). Niektóre nowoczesne źródła interpretują odniesienie Makrobiusza do amulet noszonego przez triumfującego generała jako dowód, że bulla była również standardowym elementem triumfalnego stroju.

Rzymskie dziewczęta nosiły inny amulet, lunulę, którą nosiły do wieczora przed swoim ślubem. W tym momencie lunula była zdejmowana, wraz z ich zabawkami dziecięcymi i innymi młodzieńczymi posiadłościami. Następnie przestawały nosić dziecięce ubrania i zaczynały nosić tradycyjne rzymskie stroje kobiece.

Lunula była wisiorkiem w kształcie półksiężyca noszonym przez dziewczęta w starożytnym Rzymie. Dziewczęta nosiły lunulę jako amulet odpierający zło. Lunule były powszechne w całym regionie śródziemnomorskim, podczas gdy ich męski odpowiednik, bulla, był szczególnie popularny we Włoszech.

W sztuce Epidicus autorstwa Plautusa, postać Epidicus pyta młodą dziewczynę Telestis:

"Czy nie pamiętasz, że na twoje urodziny przyniosłem ci złotą lunulę i mały złoty pierścionek na twój palec?"

Natomiast w sztuce Plautusa Rudens, postać Palaestra mówi, że jej ojciec dał jej złotą bullę w dniu jej urodzin.

Oko proroka to tysiącletnia forma czarów, która w niektórych kulturach i częściach świata nadal budzi strach. Wiara w oko proroka doprowadziła do powstania wielu talizmanów, które zapewniały przed nim ochronę. Można je zobaczyć w sztuce i freskachs, w amuletach noszonych na ciele, na rzymskich hełmach i dziobach statków. Było to częścią szerszej wiary w czary i magia.