De Volva, seiðr & erotiek

Het idee dat seiðr een erotische lading bevatte werd al vroeg naar voren gebracht door onderzoekers. Toch past deze verklaring niet helemaal bij alle details van het ritueel zoals die in historische bronnen worden beschreven.

De Amerikaanse onderzoeker Jenny Jochens stelde: "Het is mogelijk dat de seiðr ceremonie een nabootsing was van heteroseksuele geslachtsgemeenschap, waarbij de vrouw haar rol van ontvanger vervulde. Dit gebeurde niet met een mannelijke partner, maar met een vervanger: de staf, een essentieel hulpmiddel voor vrouwelijke magiërs. In de gedachtewereld van de schrijvers van de teksten zou seiðr masturbatoire orgasmen door de uitvoerder kunnen hebben omvat. 

Een andere kijk op de seksuele betekenis binnen de "penetratieve" aspecten van seiðr komt van Margaret Clunies Ross. In haar boek stelt ze dat als deze vorm van magie sjamanistisch was, de geestelijke bezetenheid kan worden gezien als een vrouw die zich openstelt voor een spirituele penetratie. 

We benadrukken dat er vrijwel geen bronnen zijn over het verloop van een seiðr ritueel. De enige fragmenten komen uit de Eirik saga 4. Hier worden enkele details van een völva ritueel omschreven. Aan het begin van de winter dreigt hongersnood de gemeenschap te treffen. Boer Þorkell moet een oplossing vinden en roept Þorbjörg, een oude vrouw en zieneres, om hulp.

Zij wordt uitgenodigd voor ritueel feesten (veizla). Mensen willen weten of hun oogst van het komende jaar goed zal zijn.

Þorbjörg komt naar Þorkells boerderij en voert in de nacht, terwijl de meeste mensen slapen, een ritueel uit. Het ritueel helpt de gemeenschap verborgen kennis te krijgen.

Þorbjörg zit op een verhoogde stoel (hjallr), terwijl vrouwen in een kring om haar zingen. Ze wordt geholpen door Guðríðr, die ondanks haar christelijk geloof de liederen kent (varðlokkur) die nodig zijn voor de voorspelling.

Voordat het ritueel begint vraagt ze een van haar helpers om kleren aan te nemen. Het is onduidelijk of ze hiermee haar mantel bedoelt of dat deze vorm van magie een naakte performance vereist. Uit afbeeldingen op het Oseberg wandtapijt waarop mogelijke seiðr rituelen staan afgebeeld blijkt dat zeker niet alle rituelen naakt gebeurden. Het kan zijn dat naaktheid gebruikelijk was als het ging om vruchtbaarheid van zowel de mens als het land, maar dit is speculatief.

Het is onduidelijk waarom bij de Vikingen rond seiðr rituelen zulke sterke taboes rond mannelijke beoefenaars en associaties met homoseksualiteit bestonden. De meest logische reden is dat seiðr rituelen erotische elementen bevatten. Dit neemt niet weg dat er mannelijke beoefenaars van seiðr bestonden. De houding rond homoseksualiteit benadrukt het taboe voor mannen om gepenetreerd te worden. Dit kan wijzen op een vorm van penetratie tijdens sommige seiðr rituelen.

Er is veel indirect bewijs dat erop wijst dat deze rituelen inderdaad seksuele handelingen konden bevatten. De staf zelf had vaak een fallische betekenis. In de saga van Bósi betekent "völsi" bijvoorbeeld "penis", wat een duidelijke seksuele verwijzing is. 

Seksuele beeldspraak speelt een grote rol in seiðr. Tolley wijst erop dat dit niet verrassend is, gezien de algemene associatie tussen seks en magie in de Noordse mythologie. Het bekendste voorbeeld hiervan is Freyja, de meesteres van seiðr, die bekendstond om haar seksuele relaties. 

Ook archeologische vondsten lijken deze associaties te ondersteunen. Een populaire Freyja-figuur uit Aska in Hagebyhöga heeft kenmerken die duiden op seksualiteit, zoals een uitgesproken groef die mogelijk verwijst naar Brisingamen, de ketting die ze verkreeg door seks te hebben met vier dwergen. Een ander detail is de nadruk op haar geslachtsdeel, wat op zwangerschap kan wijzen.

Freyja heeft meer gemeen met de seks en lust van Afrodite dan met de kuise Romeinse benadering Van Venus. Doordat Freya de godin van lust is, is het niet verwonderlijk dat oorlog soms haar bijproduct is. Op deze manier dienen we Freyja te interpreteren. Vergeleken met de provocerende rol die Afrodite speelde bij de val van Troje.

Een van de meest opvallende seksuele afbeeldingen uit de Vikingtijd is het bronzen beeldje uit Rällinge, Zweden. Dit 10 cm hoge beeld toont een bebaarde man met gekruiste benen, een armband en een kegelvormige hoed. Hij is naakt en heeft een duidelijke erectie, met geslachtskenmerken die in detail zijn uitgesneden. Dit beeld wordt vaak geïnterpreteerd als de god Freyr vanwege de vruchtbaarheidssymboliek.

Een belangrijke referentie voor de identificatie met Freyr komt uit Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum van Adam van Bremen. Hij beschrijft het afgodsbeeld van "Fricco" met een enorme fallus en noemt de schaamteloze liederen en optredens tijdens de festiviteiten. Vergelijkbare ithyphalische beelden zijn bekend uit continentaal Europa.

Een andere opmerkelijke vondst is een houten fallus uit de negende eeuw, ontdekt in de Danevirke bij Thyraborg, Sleeswijk-Holstein. Dit object, oorspronkelijk langer dan 23 cm, suggereert een erectie en zou deel kunnen uitmaken van een vruchtbaarheidsbeeld of een talisman. De plaatsing in de verdedigingswal kan wijzen op een beschermende betekenis.

Deze steen is ontdekt op een begraafplaats, is 82 cm hoog en toont een vrouw die in elke hand een slang vasthoudt. Ze zit in een gespreide erotische houding. Boven de figuur zijn drie verstrengelde dieren te zien — een zwijn, een adelaar en een wolf — die samen een triskelion vormen die mogelijk de zon symboliseert. De steen wordt gedateerd op 400-600 n.chr. Opvallend is dat bij spiritueel beoefenaars van magie uit de bronstijd regelmatig slangen in hun graf gevonden worden.

De seksuele elementen van seiðr reikten verder dan de rituelen zelf en hadden vaak een erotisch doel. Kieckhefer beschrijft in zijn studie over middeleeuwse erotische magie dat dergelijke praktijken werden gebruikt om seksuele aantrekkingskracht te versterken, liefdesrelaties te bevorderen, vruchtbaarheid te stimuleren en zelfs impotentie te veroorzaken. Dit sluit aan bij de literaire beschrijvingen van seiðr, zoals in Kormáks saga (6), waar magie wordt gebruikt om een stel uit elkaar te drijven, en in Njáls saga (6), waarin koningin Gunnhildr wraak neemt op een man door hem impotent te maken.

In Vǫlsunga saga (7) wordt een magische vormverandering gebruikt voor een incestueuze ontmoeting. Ook de rol van een völva als professionele zieneres had seksuele ondertonen, zoals blijkt uit Vǫluspá 22, waar Gullveig-Heiðr mensen weg leidt van de Vanir naar de mysteries van seiðr. Het idee dat magie impotentie kan veroorzaken, wordt verder uitgewerkt in Vǫluspá 23.

In de Edda wordt gesuggereerd dat valkyrja’s naast het serveren van bier aan krijgers ook seksuele diensten verleenden. Hoewel deze interpretatie van rituele prostitutie overdreven kan zijn. Toch bestaat er een verband met Ibn Fadlan’s verslag van de Rus'. Die melding maakt dat na de dood van hun leider, een vrouwelijke slaaf zich vrijwillig laat offeren om met haar meester mee te reizen naar Walhalla. Voordat ze dit doet, wordt er een ritueel volbracht waarbij ze meerdere malen met alle aanvoerders seks heeft waarbij deze gemeenschap de liefde van de mannen voor hun overleden leider symboliseert.

Vǫlur werden als seksueel gevaarlijk beschouwd. In Hávamál 113 wordt gewaarschuwd dat een man niet moet slapen met een vrouw die bedreven is in magie, omdat zij hem kan betoveren. Seksuele magie werd gebruikt om mannen te manipuleren, hun gezondheid te ondermijnen en dromen te verstoren. Dit komt bijvoorbeeld voor in Haralds saga hárfagra, waarin de Sámi-heks Snæfríðr koning Haraldr betovert.

Sommige magische rituelen waren gericht op verleiding of seksuele controle. In Sǫrla saga sterka (4) gebruiken vrouwelijke trollen magie om zeelieden te lokken, die vervolgens als voedsel dienen. Mannelijke seiðmenn konden op dezelfde manier vrouwen verleiden, zoals in Nikulás saga leikara (10), waar magie wordt gebruikt om de geliefde van een andere man af te pakken.

Kortom, seiðr had sterke seksuele aspecten, zowel in de uitvoering als in de doeleinden. Deze magische praktijken waren niet alleen verbonden met vruchtbaarheid en verleiding, maar ook met controle, bescherming en transformatie. Dit weerspiegelt de bredere relatie tussen magie, seksualiteit en macht in de Vikingtijd.

Er is ook een seksuele connotatie te vinden in de naam van de afvallige leider van de seiðmenn in Haralds saga hárfagra, Rǫgnvaldr réttilbeini. Zijn bijnaam kan simpelweg "rechtbenig" betekenen, maar Pipping suggereert dat het verwijst naar een erectie. Dit zou kunnen betekenen dat zijn naam zoiets als "Rǫgnvaldr met de stijve" betekent, wat past binnen de seksuele aspecten van mannelijke seiðr.

Een opvallend voorbeeld is het Völsa þáttr, waarin zowel de staf als de penis dezelfde naam dragen. Dit verhaal maakt deel uit van de saga van koning Óláf de Heilige (Óláfs saga helga) in de Flateyjarbók (265–65), een bron uit de late 14e eeuw. De saga vertelt hoe koning Óláfr, een christelijke vorst, door Noord-Noorwegen reist om te onderzoeken of heidense rituelen nog steeds worden uitgevoerd. Tijdens zijn reis komt hij bij een boerderij waar een opmerkelijk vruchtbaarheidsritueel plaatsvindt.

Volgens de saga begon dit ritueel zeven nachten voor de komst van de koning, toen de familie een groot werkpaard slachtte. De vrouwelijke slaaf die het dier had gedood, wilde de fallus (völsi) weggooien, maar de zoon van de familie pakte deze op, nam hem mee naar binnen en toonde hem aan zijn moeder, zus en een andere vrouwelijke slaaf. Terwijl hij dit deed, reciteerde hij het volgende vers:

“Hier kun je een heilige fallus zien, meerdere keren gesneden van het paard. Voor jou, dienares, zal deze völsi vast goed van pas komen”

De moeder nam de fallus aan en verklaarde dat deze niet verloren mocht gaan. Ze wikkelde hem zorgvuldig in linnen, bewaarde hem samen met kruiden of uien en stopte hem in haar borst. Elke avond vond er een ceremonie plaats rond de fallus. Tijdens deze rituelen werd de fallus doorgegeven van persoon tot persoon, in volgorde van status, terwijl elke deelnemer een vers uitsprak en een aanraking of kus uitwisselde.

Toen de koning uiteindelijk arriveerde en als gast werd ontvangen, volgde hij het ritueel. De vrouw des huizes pakte de fallus uit en bood hem aan, waarop de koning het laatste vers reciteerde:

“Gebruik de völsi met kracht”

Zoals gebruikelijk werd de fallus vervolgens ceremonieel behandeld en het ritueel afgesloten met de woorden:

“Ik kon me zeker niet inhouden, diep erin te dringen, als een been samen in genot.”

Dat dit ritueel een seksuele lading had, blijkt uit een passage in strofe 6. Daarin wordt de fallus doorgegeven aan de dochter van de familie met de woorden: "Zij zullen de fallus vanavond rollen." De dochter weigert echter deel te nemen, omdat zij als enige doorheeft dat de koning zich vermomt. Ze geeft de fallus daarom door aan de vrouwelijke slaaf, die als laatste aan het woord komt.

De Völsa þáttr werd vroeger gezien als een zeer oude tekst (vgl. Heusler 1991 [1903]), maar de precieze datering ervan is in de loop der tijd ter discussie gesteld. 

Het verhaal persifleert de heidense traditie van paardenverering, waarbij de koning ‘gemeenschap’ had met het dier en zo zijn band met het land symboliseerde. Vervolgens werd door de gemeenschap het paardenvlees gegeten. Deze traditie vindt overal in de Indo-Europese culturen gelijkenissen. De moeder in het verhaal was waarschijnlijk een ritueel specialist. Opvallend is dat dit verhaal toespelingen bevat van een periode ver voor de Vikingtijd.

In Völsa þáttr speelt de fallus een belangrijke rol als ritueel object. Dit komt op verschillende manieren naar voren:

• De fallus wordt gepersonifieerd en zelfs vereerd als Völsi, een naam die waarschijnlijk is afgeleid van völr (‘staf’).

• Hij wordt ingewreven met kruiden, die mogelijk een symbolische of magische functie hebben.

• Een vrouw verzorgt de fallus en leidt het ritueel, wat wijst op een sterke vrouwelijke rol binnen de ceremonie.

• De fallus is het belangrijkste voorwerp in het ritueel en lijkt zelfs ‘te groeien’ binnen de context van de ceremonie.

• Sommige strofen (1, 6 en 9) suggereren dat er een verband is met seksuele handelingen, wat kan duiden op een vruchtbaarheidsritueel.

Hoewel de tekst gefilterd is door een middeleeuwse christelijke auteur, geeft Völsa þáttr ons een zeldzaam inkijkje in de seksuele en spirituele rituelen van de Vikingtijd. Sommige onderzoekers, zoals Steinsland & Vogt, suggereren dat de fallus van Völsi en de staf van een völva eigenlijk ritueel gelijkwaardig waren. Dit zou betekenen dat de staf, net als de fallus, symbool stond voor macht en magische kracht.

Völva's en Bilzekruid

Bilzekruid is een krachtige drugs die snel schadelijk is. Maar het wordt ook gebruikt voor medische doeleinden. In het graf van de völva van Fyrkat zijn sporen van Bilzekruid gevonden. Deze kruiden kunnen een hallucinerende werking hebben, maar worden ook in verband gebracht met seks en erotiek als stimulerend middel. Mogelijk verwijzen verschillende gedichten en saga hiernaar als ze het hebben over de erotische vaardigheden van de völva. Een 11de eeuwse bron uit Worms omschrijft een ritueel waarbij bilzekruid wordt geoogst en een jonge vrouw zichzelf vooraf helemaal moet uitkleden en in het bijzijn van het dorp een serie rituelen moet doen. Waaronder haar lichaam besprenkelen met water. Mogelijk werd deze seksuele aantrekkingskracht ook in verband gebracht met het beïnvloeden van het weer.

Heksen werden in de middeleeuwen veroordeeld voor allerlei seksuele handelingen. Mogelijk houden deze in sommige gevallen verband met völva rituelen, waarbij seksualiteit uit zijn verband werd getrokken. 

Schoonheid staat voor de kosmische orde en biologisch worden knappe vrouwen geassocieerd met autoriteit. Dit wekt afkeer op wat leidde tot machiavelliaans en passief agressief gedrag dat leidde tot heksenprocessen. Nadat er geen heksen meer waren, was voor een vrouw knap zijn al voldoende om geconfronteerd te worden met dezelfde agressie benadering. Ten slotte waar kosmische orde niet meer aanbeden wordt, profiteren sommige mensen van chaos.

Waarschijnlijk bestaat er een verband tussen sommige seiðr -rituelen en erotiek. Naar de exacte reden en toedracht hiervan kunnen we alleen maar raden. Veel onderwerpen van seiðr rituelen hadden direct of indirect betrekking op seksualiteit. Het is belangrijk dat we dit verband met een pragmatische open blik benaderen terwijl we onszelf bewust blijven dat seiðr veel meer inhoud dan slechts het mogelijke erotische element.