Het uiterlijk van de völva

De völva is misschien wel het meest bekende personage uit de Viking cultuur. In verschillende blogs gaan we op haar in. In deze blog gaan we dieper in op haar uiterlijk en de voorwerpen die kunnen worden geassocieerd met haar rituele praktijken van magie. Op basis hiervan stellen we verschillende historisch en antropologisch verantwoorde opstellingen samen.

In andere blogs hebben we uitvoerig over de völva besproken. Hierbij een korte samenvatting. In de Germaanse en later Oudnoorse samenleving bekleedde de völva, een vrouwelijke zieneres, een bijzondere en machtige positie. Zij werd gezien als een profetes, stafdrager, wijze vrouw en tovenares, en speelde een belangrijke rol in de pre-christelijke, mogelijk sjamanistische tradities van Europa. De völva kon de toekomst voorspellen en magie beoefenen, en haar invloed reikte tot in de hoogste lagen van de samenleving.

Zieneressen speelden een prominente rol in de Germaanse samenleving, zelfs al in de Romeinse tijd. In Noordse bronnen en mythologie vinden we verwijzingen naar völva's, vaak zittend op verhoogde platforms tijdens seances, waarbij ze in extatische trance hun magische praktijken uitvoerden. 

Seiðr was een vorm van magie in de Oudnoorse samenleving, vooral beoefend door vrouwen. Deze praktijk was gericht op toekomstvoorspelling en het beïnvloeden van gebeurtenissen. Seiðr werd geassocieerd met de goden Óðinn en Freyja. 

Elk geloof maakt gebruik van rituelen. Deze rituelen vormen allemaal een diepe betekenis in de religieuze of levensovertuiging. Tijdens het uitvoeren van een ritueel is symboliek van groot belang. Elke geloofsuitoefening volgt daarbij het patroon van ritualisatie. Rituelen vereisen een verscheidenheid aan zintuiglijk stimulerende voorwerpen en handelingen. Denk aan kunst, vuur, water, bloed, drank, drugs, seks, geluiden en zang. Rituele specialisten kleden zich anders dan de andere mensen en hebben speciale rituele voorwerpen. Helaas zijn er vrijwel geen bronnen hoe völva rituelen eruitzagen. Op basis van secundaire bronnen maken we in onze andere blog reconstructies.

Het uiterlijk van de völva en welke voorwerpen ze gebruikte, weken sterk af van het normale. Hierdoor worden enkele voorbeelden hiervan in de saga genoemd. Daarnaast weten we veel over objecten die de völva gebruikte door grafgiften en archeologische vondsten.

De völva onderscheidde zich van gewone mensen door haar opvallende uiterlijk. Verschillende saga’s beschrijven haar bijzondere kleding en accessoires, die een belangrijke rol speelden in haar magische praktijk.

In Eiríks saga rauða wordt het opmerkelijke uiterlijk van Þórbjörg lítilvölva uitvoerig beschreven. Ze droeg een koningsblauwe mantel, vastgezet met gespen die waren versierd met edelstenen. Rond haar nek hing een ketting van glaskralen, terwijl op haar hoofd een zwarte hoed van kalfshuid rustte, afgezet met wit kattenbont (associatie met Freyja). Haar middel werd omgord door een riem van tondelhout, waaraan een grote leren buidel hing met amuletten die ze gebruikte bij haar magie. Aan haar voeten droeg ze kalfsleren laarzen met lange veters, afgewerkt met tinnen knopen, en haar handen waren gehuld in zachte, behaarde handschoenen van kattenvel.

In de Laxdæla saga verschijnt een völva in een droom, gehuld in een wollen mantel. Later, wanneer haar graf wordt geopend, blijkt ze te zijn begraven met een broche en een ketting. In de Sörla saga sterka draagt de spákona Þórdís een zwarte mantel, die niet alleen diende als bescherming tegen de kou, maar ook een magische functie had. Ze gaf een man de opdracht deze mantel te dragen terwijl hij met haar staf een tegenstander vervloekte.

Naast deze literaire bronnen geven archeologische vondsten inzicht in de kleding en accessoires van de völva. In het graf Bj660 in Birka is mogelijk een neusring gevonden, terwijl de völva van Fyrkat bekend staat om het dragen van teenringen. De zittende völva van Hagebyhöga in Östergötland droeg drie lagen lange gewaden, vier rijen kralenkettingen en een grote boogbroche uit een tijdperk vóór de Vikingen. Rond haar slapen droeg ze een dunne band, vergelijkbaar met die uit de graven van Birka.

Een interessante verwijzing naar een sjamanistische trance vinden we in de Íslendingabók. Hierin wordt beschreven hoe de rechter Þorgeirr Ljósvetningagoði zich een dag en een nacht afzonderde voordat hij de beslissing nam om het christendom als officieel geloof in te voeren. Tijdens deze periode droeg hij een mantel die ook zijn hoofd bedekte, wat erop zou kunnen wijzen dat hij in trance verkeerde.

Oudnoorse geschreven bronnen maken nauwelijks melding van het gebruik van maskers tijdens rituelen, maar archeologische vondsten suggereren dat ze wel degelijk een rol speelden. In de Edda wordt een verband gelegd tussen de god Odin en vermomming. Zijn bijnamen Grímr en Grímnir betekenen "de gemaskerde" of "hij die gemaskerd is". In deze teksten wordt ook vermeld dat een gemaskerde in trance kan raken. Een ander mogelijk voorbeeld komt uit de Laxdæla saga, waarin de overleden völva een doek over haar gezicht draagt.

Archeologische vondsten versterken het idee dat maskers werden gebruikt. In de haven van Hedeby, Denemarken, zijn twee maskers uit de 10e eeuw gevonden, die de drager het uiterlijk van een dier gaven. In Novgorod, Rusland, zijn minstens een dozijn soortgelijke maskers opgegraven.

Ook in de kunst duiken maskers op. Op het Oseberg-wandtapijt zijn twee gemaskerde vrouwen afgebeeld. Eén draagt een ravenmasker, terwijl de ander een zwijnenmasker en een zwijnenhuid draagt. Beiden zijn gekleed in de kenmerkende Vikingvrouwenkleding. Daarnaast staat op het tapijt een gemaskerde vrouw, eveneens met een zwijnenmasker en huid, terwijl hij een schild of trommel omhooghoudt. Dit beeld vertoont overeenkomsten met de berserker rituelen en úlfheðnar-tradities.

Hoewel verschillende afbeeldingen en objecten het gebruik van maskers suggereren, is er geen direct bewijs dat ze in een religieuze context werden gebruikt. Het is mogelijk dat ze ook dienden voor seizoensfeesten of rituele dansen.

In de archeologie vallen völva graven op als graven met ongebruikelijke voorwerpen. Vaak wordt ze vergezeld door haar staf en bevat het graf voorwerpen zoals ravenpoten, drugs of prehistorische en exotische voorwerpen. 

Personen waarvan archeologen verwachten dat ze mogelijk rituele specialisten waren, bevatten vaak opvallende dierlijke materialen zoals delen van slangen, raven, watervogels, drogerende kruiden of klauwen van wilde katachtigen. Deze voorwerpen kunnen in verband worden gebracht met sjamanistische rituelen en hebben vaak een symbolische betekenis. De slang stond voor genezing, de raaf voor de raven van Odin en van watervogels is het onduidelijk wat hun symbolische betekenis precies was. Katten symboliseren de godin Freya, de godin van seiðr.

Regelmatig kan een völva in verband worden gebracht met voorwerpen die wel heel oud zijn. Zo zijn hadden verschillende rituele professionals Neolithische bijlen in hun graven gevonden. Soms werden broches gedragen uit de vroege ijzertijd. Deze voorwerpen waren vanzelfsprekend magisch en afwijkend van het seculiere. Ze symboliseerden de voorouders en het verleden en hadden mogelijk een eigen identiteit, kracht of personificatie. Met deze voorwerpen dwong de völva autoriteit af.

Exotische voorwerpen worden vooral gevonden in graven van aristocraten en völvas omdat ze hun autoriteit hiermee konden benadrukken. Men was zich niet bewust van de achterliggende cultuur of hoe deze voorwerpen door andere culturen werden gebruikt. Boekbeslag werden mantelspelden, Slavische tempelringen en lunula amuletten werden riemdecoratie en een boxbroch uit Gotland werd door de völva van Frigat gebruikt als opbergdoosje. Het Boeddhabeeldje van Gjermundbu moet voor een Viking een totaal andere betekenis hebben gehad. Veel voorwerpen uit völva graven kwamen uit de regio Rusland of het Midden Oosten. In tegenstelling tot tegenwoordig had de viking samenleving veel meer oog voor detail en zelfs uitzonderlijke glaskralen moeten zijn opgevallen.

Overal in de Vikingwereld werden amuletten gedragen. De bekendste Germaanse hiervan waren de bracteaten en guldgrubbar. Tegenwoordig is natuurlijk de Thorshamer de bekendste hiervan. Amuletten hadden een diepe betekenis en soms werden meerdere amuletten aan één ketting gedrag. In völva graven zijn meerdere amuletten gevonden en in de Eiríks saga wordt melding gemaakt van een völva die meerdere amuletten in haar leren buidel aan de riem had. 

Bergkristal sieraden waren bijzonder magisch. Als je er doorheen kijkt dan zie je de wereld op zijn kop. Barnsteen is doorzichtig en werd door de Grieken elektron genoemd. Mogelijk hadden transparante glaskralen een vergelijkbare functie. Het is niet verwonderlijk dat deze voorwerpen door de völva zouden kunnen worden gebruikt om tijdens seiðr rituelen de toekomst te voorspellen. We weten dat Abraxische priesteressen in de 2e -4e eeuw vergelijkbare sieraden gebruikten tijdens magische praktijken.

Kettingen bleven in de Vikingtijd populair, terwijl ze in de meeste Europese landen na de introductie van het Christendom verdwenen. De materialen, vorm en samenstellingen kon veel vertellen over de drager en diens status. 

Verhalen over figuren zoals Genevieve, Bathild en de Brísing-ketting suggereren dat dragers van magische kettingen met elkaar konden communiceren. Dit suggereert dat kettingen niet alleen een persoonlijke betekenis hadden, maar ook werden gebruikt om sociale of religieuze signalen af te geven.

Binnen de Vikingcultuur waren kettingen sterk verbonden met magische praktijken. Rituele specialisten droegen kettingen als onderdeel van hun materiële uitrusting. Er zijn 25 ketting assemblages die in verband kunnen worden gebracht met de völva. Dit wijst erop dat kettingen mogelijk een rol speelden in de beoefening van seiðr magie. 

Sommige graven bevatten slechts één kraal, terwijl andere maar liefst 88 kralen hadden. 

In verschillende völva graven worden hangers in de vorm van een stoeltje aangetroffen. De meest opvallende is het sieraad Van de Odin van Leire. Waarschijnlijk houd deze zetels verband met de seidhjallr, het verhoogde platform waarop de völva haar rituelen verrichtte. Dit symboliseert mogelijk de troon waar vanaf Odin alle werelden kon overzien. In Birka vrouwen graf bj968 werd een zetel sieraad aangetroffen, samen met een gelijkbenig kruis en een valkyre sieraad. 

Grafgiften vertellen ons een schat aan informatie maar we moeten uitkijken voor misinterpretaties. Jonge kinderen werden soms met wapens begraven die ze duidelijk niet tijdens hun eigen leven gebruikten. 

Voorwerpen kunnen zijn meegegeven tijdens het begrafenisritueel om hun magische kracht of symbolische betekenis. Bijlen kunnen worden geassocieerd met huisnijverheid, oorlog, of magie. Terwijl spintollen vrouwelijke deugd van textielbewerking benadrukten en ook een magische betekenis hadden in het weven van het lot. In völva graven worden zowel spintollen als bijlen teruggevonden.

Wapens in vrouwengraven kunnen soms worden geassocieerd met oorlog maar ook hadden ze een magische betekenis. 

In de Ljósvetninga saga, crossdresst een völva als man met helm en bijl. Ze gebruikt deze om een voorspelling te doen. Ook het völva graf van Fure bevatte een bijl.

De staf of seidstafr was het belangrijkste voorwerp van de völva. In de bronnen wordt de staf geassocieerd met haar status en verschillende staven zijn teruggevonden in völva graven. Petrogliefen laten zien dat al in de steentijd Europese sjamanen gebruik maakten van een staf. Ook tegenwoordig worden heksen en tovenaars geassocieerd met staven. In de 12de christelijke wetten, de eidsivapingslov, staat vermeld: niemand mag in huis een staf of altaar hebben voor magie of offerrituelen of iets anders geassocieerd met heidense praktijken. Hieruit ontwikkelde zich de bezemsteel als substituut.

Toverstaven werden namen gegeven en staven op zich bezaten al magische kracht, zelfs als de gebruiker zelf geen beoefenaar van magie was. 

völva betekent letterlijk Stafdrager. Ongetwijfeld werd de staf gebruikt tijdens rituelen maar hier zijn geen bronnen van. 

Al in de Steentijd worden staven afgebeeld op periodieken. Elandkop staven worden al sinds 6.000 v. chr. gebruikt in de regio's van oost- en noord Europa. Meestal waren ze gemaakt van gewei en hadden ze een realistisch gegraveerde hertenkamp. 

Toverstokken werden door de Grieken en Romeinen gebruikt. 

In een viking vrouwengraf bij Peel Castle op het eiland Man waarvan wordt gedacht dat het een völva betreft, zijn ganzen vleugels teruggevonden.

Muziek werd gemaakt met rinkelende en ratelende voorwerpen die zijn teruggevonden in völvagraven zoals Oseberg, Love en Gutdalen. Sjamanistische drums zijn niet teruggevonden maar het zou niet verbazen omdat ze populair zijn bij de Sami. Eentje wordt mogelijk afgebeeld op het Oseberg wandtapijt.

In de Lokasenna 24 wordt melding gemaakt waarbij Odin door Loki beschuldigd wordt van seidr praktijken. De god zegt: Slaan op een vett zoals een völva. Mogelijk was een vett een sjamanistische drum.