Viking processies & wiel sieraden

Viking wiel sieraden zijn ontwikkeld vanuit de zonnekruizen die in het Neoliticum en de Bronstijd de zon symboliseren. De zon staat voor vruchtbaarheid en onze voorouders waren zich hiervan bewust. Voor Neolithische boeren waren de overgang van seizoenen van groot belang. Hun voortbestaan was afhankelijk van het lukken van de oogst en de vruchtbaarheid van het land.

Bij de Proto-Indo-Europese herders van de Pontische steppen komt het zonnekruis regelmatig voor. Ze gebruikten het in rotsgraveringen en bronzen kunstvoorwerpen, verspreid over Europa en Azië. Ook in hun religie speelde de zon een centrale rol.

In de mythologie van Indo-Europese volkeren wordt de zon vaak afgebeeld als een stralend wiel, voortgetrokken door een paard in een strijdwagen. De wielen van deze strijdwagen werden afgebeeld als het vierspannen zonnewiel. Zoals bij de zonnewagen van Trundholm.

Niet alleen de zon maar ook het paard dat de zon voorttrok werd in verband gebracht met het land en de vruchtbaarheid van het land.

In Scandinavië tijdens de Vikingtijd werden processies gehouden die verband hadden met vruchtbaarheid. De Vikingen kenden lineaire en circulaire processies. Lineaire processies zijn vaak begrafenisrituelen, waarbij de overledenen met een wagen naar het graf werden gereden. Circulaire processies hielden verband met vruchtbaarheid. Ze  begonnen en eindigen op een heilige plaats, zoals een tempel of bos, en werden geleid door rituele specialisten. Soms vonden onderweg rituelen plaats. 

De cultus van Nerthus, zoals beschreven in Tacitus’ Germania, de saga Gunnars þáttr helmings en Gesta Danorum van Saxo Grammaticus, voerde zulke processies uit.

In 98 n.Chr. schreef de Romeinse historicus Tacitus over de Germaanse volkeren. 

Hij beschrijft de godin Nerthus, die werd vereerd door Germaanse stammen in de regio rond de westelijke Oostzee (waarschijnlijk Denemarken of Noord-Duitsland). Volgens hem geloofden deze volkeren dat Nerthus zich onder de mensen begaf en vrede en voorspoed bracht. Ze vervoerden haar beeld op een met runderen getrokken wagen, begeleid door een rituele specialist, en stopten op verschillende plekken waar feest werd gevierd. Gedurende deze periode werd niet gevochten en werden wapens opgeborgen. Uiteindelijk werd Nerthus teruggebracht naar haar tempel, waarna de gewone gang van zaken werd hervat.

Haar processie lijkt niet alleen een vorm van verering te zijn geweest, maar vooral bedoeld om vruchtbaarheid te brengen. Dit past binnen bredere oud Noordse vruchtbaarheidsrituelen.

Nerthus wordt soms in verband gebracht met de Noordse god Njörðr, die deel uitmaakt van de Vanir, een groep goden geassocieerd met vruchtbaarheid en overvloed. Ook de oud-Noorse goden Freyr en Freya worden verbonden met vruchtbaarheid en welvaart. Dit suggereert dat de Nerthus-cultus een vroege vorm was van latere Noordse vruchtbaarheid verering.

Een andere bron die een rituele processie beschrijft is Gunnars þáttr helmings, een korte saga uit de 14e eeuw. Dit verhaal speelt zich af in Zweden, waar het heidense geloof in vruchtbaarheidscultus nog sterk was.

De saga draait om de Noorse held Gunnar, die in conflict raakt met een rituele specialist van de god Freyr. In het verhaal wordt Freyr aanbeden in de vorm van een houten afgodsbeeld, en de vrouwelijke rituele specialist heeft een seksuele relatie met dit beeld als onderdeel van de cultus. 

Het hoogtepunt van de saga is een jaarlijkse processie waarin het beeld van Freyr wordt rondgereden door het landschap. 

In verschillende Noordse rituelen speelde een heilig huwelijk tussen een god en een rituele specialist een belangrijke rol. Dit werd vaak gezien als een vorm van vruchtbaarheid magie. Aan het einde van zo’n processie vond meestal een ritueel feest plaats, waarschijnlijk in de vorm van een ceremoniële offermaaltijd.

Voedsel had een centrale plaats in vruchtbaarheidsrituelen, zoals te zien is in teksten als Hákonar saga góða, Heimskringla en Kjalnesinga saga uit middeleeuws Noorwegen en IJsland. In Gunnars þáttr helmings stond de processie vooral in het teken van vruchtbaarheid. Aan het einde namen de deelnemers deel aan een feestmaal, waarbij waarschijnlijk ook dierenoffers werden gebracht.

Een ander voorbeeld van een dergelijke processie vinden we in Gesta Danorum van Saxo Grammaticus (ca. 1200). Hij beschrijft een processie rond het afgodsbeeld van Freyr. Ook Ynglinga saga van Snorri Sturluson noemt een soortgelijke post-mortem processie. 

Dit soort processies waren mogelijk onderdeel van een bredere koninklijke traditie, zoals de Eriksgatan-route in Vikingtijd-Zweden en vergelijkbare rituelen in middeleeuws Europa. Naast een ceremoniële en politieke functie had de processie waarschijnlijk ook een religieuze betekenis.

Een andere vorm van circulaire processie is te vinden in het zogenaamde "rituele drama" tijdens de Vikingtijd. Eddische poëzie, een oud Noord-Europees genre over goden en helden, werd vaak opgevoerd als een soort ‘toneelstuk’. Volgens onderzoeker Lars Lönnroth ontstond een performance waarin acteurs tijdelijk de rol van goden aannamen.

Sommige van deze uitvoeringen, zoals Lokasenna, speelden zich af in een feestzaal en vereisten geen beweging of processie. Andere gedichten werden waarschijnlijk op verschillende locaties opgevoerd, waardoor zowel de spelers als het publiek zich moesten verplaatsen. Deze traditie weerspiegelt de reconstructionistische handelingen die in paganistische rituelen plaatsvinden, vergelijkbaar met rituelen die de völva in extatische toestand uitvoerde

De traditie van processies en cult wagens  is veel ouder dan de vikingtijd. Wagens speelden een prominente rol als vervoermiddel in de cultuur van de Indo-Europese steppe herders. Mogelijk werden cult wagens al in de bronstijd gebruikt. De oudste miniatuurvoorbeelden hiervan zien we uit de Urnenveldencultuur ca. 1300 - 950-920 v.Chr.

Enkele voorbeelden van cult wagens en miniatuur cult wagens zijn:

Strettweg cult wagon: 600 v.Chr.

Skallerup cult wagon: 1300 - 1100 v.Chr.

Wagen van Dejbjerg: 1e eeuw v.Chr

Wagen uit het Oseberg-graf: Ca. 834 n.Chr.

Opvallend is dat de vruchtbaarheidsgodin Freyja de rol vervulde van godin die op een wagen werd voortgetrokken. De godin Freya was van de Wanen, dit kan een hypothetische verwantschap tussen de Wanen en de Neolithische boeren benadrukken.

Vrouwen representeren vruchtbaarheid en de lente equinox kan in verband worden gebracht met zowel de vruchtbaarheid van de mens als het land. Zodoende kunnen rituelen die rond dit Jaargetijde plaatsvonden, worden geassocieerd met seksualiteit van beide. Een vergelijkbaar patroon kan worden teruggezien in de Griekse cultus van Demeter en Persephone die eveneens mogelijk uit het Neoliticum dateerden.

In graven uit de Vikingtijd zijn tientallen sieraden van gespaakte wielen teruggevonden. Vaak hebben deze vier, negen of twaalf spaken. Sommige sieraden zijn teruggevonden in graven van religieuze specialisten of völvas. 

In de viking cultuur staan wiel sieraden voor Freya: de godin van vruchtbaarheid en dood. Of de wiel sieraden de wielen van de wagen of de zon zelf symboliseren is onduidelijk. De betekenis is hetzelfde. Binnen deze dharmatische religie zijn dood en vruchtbaarheid met elkaar verbonden en dit wordt gesymboliseerd in de godin Freya. 

De schoonheid van vruchtbare jonge vrouwen stond zowel voor de vruchtbaarheid van het land als de mens.  Mogelijk hadden deze processies een seksuele lading, ze werden in de lente uitgevoerd rond de Ostara en Beltane feesten. Daarbij  gingen jonge mannen en vrouwen met elkaar naar de bossen om daar de liefde te bedrijven. In heel Indo-Europees Europa kent deze traditie zijn varianten, vaak wassen de vrouwen zich vervolgens met de dauw wat voor rituele reiniging staat. 

Er kon maar 1 vrouw de meikoningin zijn. Zij was de mooiste en kwam uit de hoogste klasse van de samenleving. Tenslotte staat schoonheid zowel voor kosmische orde als voor autoriteit. Ze werd prachtig gekleed, waarschijnlijk gedecoreerd met bloemen en in een processie op een wagen rondgereden. 

Zonder met onze moderne blik onszelf blind te staren op mogelijke objectificatie van het vrouwelijk geslacht, dienen we te begrijpen hoe belangrijk vruchtbaarheid was voor het voortbestaan van onze cultuur. Met een kindersterfte van 50% en een gemiddelde levensverwachting van 40 tot 50 jaar, was het aanvullen van de populatie een grote noodzaak om niet uit te sterven.