Rituelen van de völva

De völva is misschien wel het bekendste personage uit de Viking cultuur. In verschillende blogs gaan we op haar in. In deze blog gaan we dieper in op haar rituelen en reconstrueren we zowel het uiterlijk van de völva als haar extase.

In andere blogs hebben we uitvoerig over de völva gesproken. Hierbij een korte samenvatting. In de Germaanse en later Oudnoorse samenleving bekleedde de völva, een vrouwelijke zieneres, een bijzondere en machtige positie. Zij werd gezien als een profetes, stafdrager, wijze vrouw en tovenares, en speelde een belangrijke rol in de pre-christelijke, mogelijk sjamanistische tradities van Europa. De völva kon de toekomst voorspellen en magie beoefenen, en haar invloed reikte tot in de hoogste lagen van de samenleving.

Zieneressen speelden een prominente rol in de Germaanse samenleving, zelfs al in de Romeinse tijd. In Noordse bronnen en mythologie vinden we verwijzingen naar völva's, vaak zittend op verhoogde platforms tijdens seances, waarbij ze in extatische trance hun magische praktijken uitvoerden. 

Seiðr was een vorm van magie in de Oudnoorse samenleving, vooral beoefend door vrouwen. Deze praktijk was gericht op toekomstvoorspelling en het beïnvloeden van gebeurtenissen. Seiðr werd geassocieerd met de goden Óðinn en Freya. 

Om völva rituelen te begrijpen moeten we wat dieper graven in het wereldbeeld van de Vikingen. Odin, de alwetende god, was de belangrijkste god voor de völva. In de meeste rituelen werd hij aangeroepen om bezit te nemen van de völva. Odin, de sluwe, de god wiens wegen vaak onbegrijpelijk zijn voor ons stervelingen, is een god met meer dan 200 bijnamen. Odin was de god voor de aristocratie en krijgsklasse. Het grootste deel van de bevolking was meer aangetrokken tot de cultus van Thor. Odin is de bewaker van de kosmische orde en bij de schepping van de wereld ontstond materie die wordt gebruikt bij het doen van magie. De naam Odin staat voor ‘bezetenheid, woede, razernij'. Zelf doet hij ook aan seiðr en gjaldr. Zowel de extase van de völva als de razernij van de krijger zijn beide het terrein van Odin. 

Odin is de leider van het godenhuis de Asir, moedige krijgsgoden, waarschijnlijk met een Proto-Indo-Europese afkomst. Freya daarentegen is een Vanir, ze is de godin van liefde, vruchtbaarheid, magie en seksualiteit. Mogelijk stamde haar huis af van de Neolithische boeren, een volk dat grotendeels verdween of gemixt raakte nadat de Proto-Indo-Europese steppe herders zich 3.500 v.Chr. in Europa vestigden. Ook toverstaven worden op Neolithische petrogliefen afgebeeld en haar associatie met vruchtbaarheid komt mogelijk van de Neolithische zonnecultus. 

Mogelijk verklaart dit ook de afkomst van de völva en seiðr.

Terwijl Odin de onbetwiste meester van seiðr is, worden Freya en de Vanir hier ook mee in verband gebracht. Dit werd tot ver in de middeleeuwen gedaan. Seiðr was het terrein van vrouwen en het verband met seksualiteit en vruchtbaarheid was voor de vikingen geen probleem. Na de komst van het christendom werden deze onderwerpen uit hun verband getrokken en gebruikt om völvas en heksen uit te moorden. 

Om seiðr te begrijpen, moeten we deze magische praktijk bekijken in relatie tot de Noordse opvattingen over de menselijke persoonlijkheid.  Bij seiðr draait het in veel opzichten om het vermogen om delen van jezelf tijdelijk los te maken en deze op een eigen missie te sturen. Dit is een van de redenen waarom seiðr vaak in verband wordt gebracht met sjamanistische tradities.

Een belangrijk aspect hierbij is de rol van helpende geesten. Deze spirituele bondgenoten spelen een cruciale rol in seiðr rituelen en komen ook voor in de Sámi religie en andere circumpolaire tradities.

Elk geloof maakt gebruik van rituelen. Deze rituelen vormen allemaal een diepe betekenis in de religie of levensovertuiging. Tijdens het uitvoeren van een ritueel was symboliek van groot belang. Elke geloofsuitoefening volgt daarbij het patroon van ritualisatie. Rituelen vereisen een verscheidenheid aan zintuiglijk stimulerende voorwerpen en handelingen. Denk aan kunst, vuur, water, bloed, drank, drugs, seks, geluiden en zang. Rituele specialisten kleden zich anders dan de andere mensen en hebben speciale rituele voorwerpen. Hun kleding, wat ze eten, leeftijd en etnische afkomst kunnen afwijken van het normale. In onze andere blog lees je over de kleding en voorwerpen die gebruikt werden door völvas.

Paganistische rituelen betreffen meestal het imiteren of symboliseren van handelingen die dienen om het gewenste doel te krijgen. De völva gebruikte daarbij haar outfit en voorwerpen. Gewenste acties die men via magie wilde bereiken waren vaak: voorspellingen, vernietiging van vijanden, iemand verliefd maken, vruchtbaarheidsrituelen, het weer beïnvloeden, verkrijgen van kennis en genezing.

Er zijn slechts enkele bronnen die fragmentarisch vermelden hoe seiðr werd gebruikt. Om rituelen te reconstrueren zijn we afhankelijk van beschikbare literaire bronnen en archeologische voorwerpen uit graven van rituele specialisten. Daarnaast kunnen we met voldoende kennis over andere Proto-Indo-Europese rituelen en religies, in combinatie met kennis over de OudNoorse samenleving, relatief nauwkeurige reconstructies maken. 

Assistenten van de völva hadden de belangrijke taak te vertalen wat de völva in trance vertelde. Verschillende saga maken expliciet melding dat de völva tijdens haar reizen vergezeld wordt door helpers en leerlingen. Soms reist een völva alleen of zelfs met een complete hofhouding.

Het ritueel werd uitgevoerd op een verhoogd platform speciaal voor deze gelegenheid ingericht. Soms werd boven het platform een tent gebouwd, mogelijk tegen de regen. Soms gebruikte meer dan één persoon tegelijk het platform, zoals in de fridpjofs saga hins fraekna wordt vermeldt. Soms wordt de seidhjallr gezien als synoniem voor een hoge zetel of troon. Het kan dat dit platform symbool stond voor de troon van Odin, waar vanaf hij een bovennatuurlijk zicht had over alle werelden. 

De Eiríks saga rauða maakt duidelijk dat tijdens een seiðr ritueel door de aanwezige vrouwen speciale magische liederen gezongen werden. 

De term varðlokkur komt uit het Oudnoords en betekent waarschijnlijk ‘beschermende bezweringen’ of ‘lokroepen van bewakers’. Het verwijst naar gezangen die geesten oproepen of binden, waarschijnlijk als bescherming tegen bovennatuurlijke krachten.

De varðlokkur lijkt sterk op de seiðlæti (‘seiðr-gezangen’), die aangenaam moesten klinken om hun effect te versterken. In de Laxdæla saga wordt een betoverend lied zelfs gebruikt om iemand in slaap te wiegen en zo vatbaar te maken voor magie.

De varðlokkur en seiðlæti konden worden gecombineerd met andere liederen, zoals in de Laxdæla saga (35), waar Kotkell en zijn zonen ze samen met een magische spreuk gebruiken. Mogelijk klonk het als melodieuze spraak, vergelijkbaar met Zweedse herdersroepen (kulning).

Waarschijnlijk gingen alle rituelen gepaard met een extase, waarbij de völva zichzelf opwerkte tot in de extase. Daarbij werden drogerende middelen zoals hennep en andere drugs gebruikt. Welk middel precies, hield de völva natuurlijk voor zich als beroepsgeheim.

Tijdens de extase werd de völva gepenetreerd door Odin. En waarschijnlijk was er een vrouwelijke extatische dans mee gemoeid.

Wanneer de völva in trance was, sprak ze wartaal. De ynglinga saga vermeldt dat Odin uitsluitend in Skaldische rijm praat.

In strofe 51 in een 12e eeuwse Sólarljóð (‘Het lied van de zon’) staat beschreven:

Op de stoel van de nornir

zat ik vele dagen,

toen ik werd opgetild op een paard,

de zon van de reuzen

scheen fel

vanuit de wolken van de hemel.

Negen dagen van stilzitten leiden tot het verkrijgen van een visioen, waarin de völva wordt opgetild naar de hemel (Sleipnir?) en een glimp opvangt van kosmische landschappen. Ondanks de late datering, en de zoektocht naar sjamanistische extatische toestanden in specifieke termen met betrekking tot de Noordse mythologie, is er nauwelijks iets vergelijkbaars bekend.

In Eyrbyggja saga 10 wordt een vrouw beschreven die wordt aangeduid als fróð en fjǫlkunnig, die zich overgeeft aan de geest van Þórir en op de grond valt, wat impliceert dat er iets bezit van haar heeft genomen.

In Hávamál 155 wordt leika genoemd in Odin’s spreuken, mogelijk in verband met de tátnörur die naar hem verwijzen. Het woord lijkt zowel op fysieke beweging als op een spirituele reis te duiden, zoals in sjamanistische rituelen (Vǫluspá). Vergelijkbare termen in andere talen beschrijven de beweging van geest en lichaam, vaak met vloeistoffen als symbool. Hoewel de precieze betekenis van leika onduidelijk blijft, is zeker dat de Noren een woordenschat hadden voor deze vormen van magie.

Al vroeg werd dit gekoppeld aan het idee van een ‘vrije ziel’ die het lichaam kon verlaten. Hoewel trance in seiðr algemeen wordt erkend, betogen sommige geleerden dat er geen bewijs is voor zielreizen zoals bij de Sámi en Siberiërs. In plaats daarvan zou de trance meer een staat van ontvankelijkheid zijn, waarbij contact werd gelegd met opgeroepen geesten.

In Hrólfs saga kraka wordt beschreven hoe Heiðr breed gaapt aan het begin van haar ritueel. Tolley suggereert dat dit eerder het inademen van geesten is dan het vrijlaten van de ziel. Dit is opvallend, omdat vergelijkbare rituelen alleen bekend zijn bij de Sámi en in Oost-Siberië, zoals bij de Joekagieren.

Een interessante verwijzing naar een sjamanistische trance vinden we in de Íslendingabók. Hierin wordt beschreven hoe de rechter Þorgeirr Ljósvetningagoði zich een dag en een nacht afzonderde voordat hij de beslissing nam om het christendom als officieel geloof in te voeren. Tijdens deze periode droeg hij een mantel die ook zijn hoofd bedekte, wat erop zou kunnen wijzen dat hij in trance verkeerde.

Hoe wij deze trance moeten visualiseren is onduidelijk.

In de Ljósvetninga saga doet een vrouwelijke völva voorspellingen terwijl ze verkleed is als man en een bijl en helm gebruikt in een ritueel.

In Eirik saga 4 wordt een klein beetje beschreven hoe een völva een ritueel uitvoert.

Aan het begin van de winter dreigt hongersnood de gemeenschap te treffen. Boer Þorkell moet een oplossing vinden en roept Þorbjörg, een oude vrouw en völva, om hulp.

De völva wordt uitgenodigd voor rituele feesten (veizla). Mensen willen weten of hun oogst van het komende jaar goed zal zijn.

Þorbjörg komt naar Þorkells boerderij en de völva voert in de nacht, terwijl de meeste mensen slapen, een ritueel uit. Het ritueel helpt de gemeenschap verborgen kennis te krijgen.

Þorbjörg zit op een verhoogde stoel (hjallr) op een kussen van hanenveren. Aanwezige vrouwen in een kring moeten voor haar zingen. Ze wordt geholpen door Guðríðr, die ondanks haar christelijk geloof de liederen kent (varðlokkur) die nodig zijn voor de voorspelling.

Voordat het ritueel begint vraagt de völva een van haar helpers om kleren aan te nemen. Het is onduidelijk of ze hiermee haar mantel of bovenkleding bedoelt of dat deze vorm van magie een naakte performance vereist.

Uit afbeeldingen op het Oseberg wandtapijt waarop mogelijke seiðr rituelen staan afgebeeld blijkt dat zeker niet alle rituelen naakt gebeurden. Het kan zijn dat naaktheid gebruikelijk was als het ging om vruchtbaarheid van zowel de mens als het land, maar dit is speculatief.

Het is onduidelijk waarom bij de Vikingen rond seiðr rituelen zo'n sterke taboe voor mannelijke beoefenaars en associaties met homoseksualiteit bestond. De meest logische reden is dat seiðr rituelen erotisch element bevatten.  

De houding rond homoseksualiteit benadrukt het taboe voor mannen om gepenetreerd te worden. Dit kan wijzen op een vorm van penetratie tijdens sommige seiðr rituelen. 

Het is mogelijk dat de seiðr ceremonie een nabootsing was van geslachtsgemeenschap, waarbij de vrouw de rol van ontvanger vervulde. Dit gebeurde niet met een mannelijke partner, maar met de staf. Veel seiðr rituelen hadden immers te maken met seksuele onderwerpen zoals liefde, impotentie en vruchtbaarheid van zowel de mens als het land. 

Wetenschappelijk beschikken we amper over informatie over hoe seiðr rituelen in hun werk gingen. Met de beschikbare tekstuele bronnen kunnen we een reconstructie maken. De völva werkte zichzelf op tot een extatische trance die langere tijd kon duren. De völva gebruikt verschillende voorwerpen en kon verschillende outfits dragen, afhankelijk van het doel. Ze droeg soms een mantel voor geborgenheid op zoek naar extase, een ritueel masker tijdens de extatische reis om kennis, gebruikelijke historische outfits inclusief karakteristieke völva voorwerpen, of mannenkleding tijdens voorspellingen over oorlog en strijd. In sommige gevallen was ze zelfs naakt in verband met liefde en vruchtbaarheid. Het ritueel was een performance of symbolisatie van het onderwerp.