Rzymskie maski larwalne

Podobnie jak aktorzy w starożytnej Grecji i Rzymie, niektórzy rzymscy żołnierze również nosili maski. Ale co żołnierze i aktorzy mają ze sobą wspólnego? W starożytności maski nie były jedynie dekoracyjne ani przeznaczone do przebrania. Aby zrozumieć głębsze znaczenie tego zwyczaju, musimy zbadać światopogląd Rzymian i przeanalizować, jak te maski funkcjonowały w ich kontekście militarnym i kulturowym.

W świecie Rzymian i innych kultur indoeuropejskich nie istniał podział między naturalnym a nadprzyrodzonym. Kosmos była postrzegana jako żywa, ożywiona jedność, w której człowiek, natura, bogowie i zaświaty były ze sobą powiązane w hierarchicznej relacji. Każda rzeka miała swoją nimfę, każdy las swojego ducha, a każdy rytuał był w kontakcie z boskością.

Ta kosmologia dharmatyczna — termin odnoszący się do światopoglądu opartego na porządku i wzajemności — określała wszystkie aspekty życia, od religii i filozofii po magia, sztukę i wojskowość. Nawet sztuki teatralne były wystawiane na cześć bogów; teatr był świętym aktem, który zadowalał bogów, zwłaszcza Zeusa, który według mitu był rozweselany przez muzy.

W ramach tego światopoglądu maska symbolizowało przemianę: aktor zmieniał się w boga, bohatera lub postać mitologiczną. Ale ta zasada transformacji nie ograniczała się tylko do sceny — miała rytualne szamanistyczne pochodzenie. Również w armii rzymskiej maska odgrywało głęboką symboliczną rolę.

W rzymskiej armii niektórzy żołnierze nosili larva-maskas — metalowe maski twarzowe, połączone z hełmami. Chociaż przedstawienia rzymskich żołnierzy z maskami są rzadkie, uważa się, że były one noszone głównie przez jeźdźców i chorążych. Jak na przykład Signifer, Vexillarius, Imaginifer i Aquilifer.

Elitarne postacie w rzymskiej piechocie nosiły nie tylko maski, ale także wilcze futro na hełmie i plecach. Wilk odnosił się do mitu założycielskiego Rzymu, w którym bliźniacy Romulus i Remus byli karmieni przez wilczycę. Ale znaczenie wilka sięga dalej niż sam Rzym: Rzymianie pochodzili od Proto-Indoeuropejskich ludów, które około 3500 lat temu migrowały z Pontyjsko-Kaspijskich step do Europy.

Dla tych ludów stepowych wilk był symbolem agresji, przebiegłości i inicjacji. Chłopcy z klasy wojowników musieli po osiągnięciu pełnoletności często zabić dzikie zwierzę — niedźwiedzia, dzika lub wilka — jako rytuał przejścia. Kto pokonał wilka, przejmował jego siłę, przebiegłość i ducha. W walce wojownik rytualnie 'zmieniał się' w wilka. Wilcze futro i maska twarzowa razem wyobrażały tę rytualną przemianę.

Chorążowie stanowili duchowe centrum legionu. Byli wybierani spośród najodważniejszych legionistów i stanowili fizyczne i symboliczne oblicze legionu. Dzięki ich rytualnemu wyposażeniu — maska, futro i sztandar — przyjmowali inną tożsamość. Reprezentowali legion jako katalizator boskiej mocy: nietykalni, bez strachu i z świętym statusem na polu bitwy.

Chociaż maski larva mogły oferować pewną ochronę w sytuacjach bojowych, prawdopodobnie nie była to ich główna funkcja. Maski były często modelowane na wzór legendarnych bohaterów starożytności, takich jak Aleksander Wielki. W ten sposób wpisywały się w animistyczną tradycję band wojennych, w których indywidualne czyny bohaterów były gloryfikowane, a bohaterowie nawet ubóstwiani.

Maski larva były wykonywane z żelazo lub mosiądz, i często posrebrzane, aby nadać im dodatkowy blask. Noszący je stawał się nie tylko nierozpoznawalny, ale także ucieleśnieniem bohatera, boga lub mitycznego wojownika.

Niektóre maski larva są wykonane z twarzą kobiety, prawdopodobnie w celu symbolizowania bogiń. Niektóre egzemplarze przedstawiają Meduzę.

Jedna z najwcześniejszych masek larva została znaleziona w Kalkriese, gdzie była noszona podczas Bitwy w Lesie Teutoburskim w 9 r. n.e. Inny wczesny egzemplarz tzw. typu Kalkriese, który obecnie jest częścią kolekcji Guttmann, jest grawerowany stylizowanymi celtyckimi motywami spiralnymi. Przypuszczalnie ten maska był noszony przez galijskiego żołnierza auxilia.

Istnieje wiele archeologicznych znalezisk masek larva, różniących się formą i konstrukcją. Często są one znajdowane w połączeniu z hełmami, co potwierdza ich wojskowe zastosowanie. Ponadto, na kamieniach pamiątkowych przedstawiani są różni chorążowie z maska obok siebie — wskazując na ich rytualną lub symboliczną wartość w wojsku.

Również źródła literackie z późnej starożytności odnoszą się do użycia masek larva. Rzymski historyk Ammianus Marcellinus opisuje wjazd kawalerii cesarza Konstancjusza II do Rzymu w 357 roku n.e.:

> „Następnie wkroczyła inna jednostka ciężkozbrojnych, z okrągłymi tarcze i powiewającymi pióropuszami, promieniującymi światłem od ich lśniących zbroi. Pomiędzy nimi maszerowali katafrakci, nazywani przez Persów clibanarii, z maskami na twarzach, chroniący ciała żelaznymi łuskami swoich zbroi, tak że można by uwierzyć, iż są to posągi bogów stworzone ręką mistrza Praksytelesa, a nie żywi ludzie. Małe łuski i pierścienie ściśle przylegają do krzywizn ciała, pokrywając wszystkie kończyny, a tam, gdzie porusza się staw, bezszwowa osłona ustępuje.”

(Ammianus Marcellinus, Res gestae, XVI.10.8)

Najbardziej szczegółowy opis późnoantycznego clibanariusa, choć nie rzymskiego, lecz partyjsko-perskiego, znajduje się w Αιθιοπικά (Aethiopica) Heliodora, napisanym w III wieku. W nim jeździec nosi przylegający, tłoczony hełm, który naśladuje twarz mężczyzny jako maska. Hełm ten zakrywa głowę od czubka do karku, pozostawiając jedynie oczy odkryte. W prawej ręce trzyma włócznia, który jest dłuższy niż zwykła włócznia, lewą ręką prowadzi wodze, podczas gdy przy jego boku wisi miecz. Jego pancerz chroni nie tylko klatkę piersiową, ale całe ciało.

Chociaż takie hełmy z maskami nie są potwierdzone archeologicznie przed połową III wieku, z tych źródeł literackich wynika, że były one już wtedy używane i pozostały w użyciu także później.

W swoim studium na temat hełmów kawaleryjnych Russell-Robinson zidentyfikował dziewiętnaście typów hełmów, które podzielił na dwie główne kategorie: hełmy dla oddziałów pomocniczych (typy A do I) i sportowe hełmy kawaleryjskie (typy A do J). Szczególnie te ostatnie były bogato zdobione i często wyposażone w pełne maski twarzowe. Sugeruje się, że hełmy te były noszone jedynie podczas parad i wydarzeń sportowych, ze względu na ograniczoną widoczność.

Jednakże ćwiczenia jeździeckie w Hippika Gymnasia, jak opisane przez Arriana (Ars Tactica), pokazują, że te hełmy miały na celu jak najbardziej realistyczną symulację pola bitwy. Zarówno Ammianus, jak i Heliodorus wskazują, że taki sprzęt był używany funkcjonalnie. Stephenson i Dixon (2003, s. 22) twierdzą, że Hippika Gymnasia miały być poligonem doświadczalnym dla prawdziwych technik walki, a zatem wymagały podobnego poziomu widoczności i kontroli jak na polu bitwy. Sugerują ponadto, że imponujący wygląd w pełni zamaskowanej jednostki kawalerii miał pozytywny wpływ na morale własnej armii, a jednocześnie zastraszający efekt na wroga.

Chociaż dokładny kontekst, w jakim noszono maski larva, nie zawsze jest jasny w literaturze i archeologii, głębsze spojrzenie na rzymski światopogląd i tradycje kulturowe dostarcza cennych wglądów. Te maski symbolizowały nie tylko przebranie lub status, ale transformację: od człowieka do bohatera, od żołnierza do rytualnego wojownika, od śmiertelnego do boskiego reprezentanta.

Dla wroga widok zamaskowanego rzymskiego wojownika, odzianego w wilczą skórę, musiał być imponujący i przerażający — manifestacja rzymskiej potęgi, tradycji i mistyki.