Wikingowie kobiety i ofiary (blóts)

Staronordycki czasownik blóta oznacza 'składać ofiarę'. Ofiary stanowią istotną część religii wikingów, która jest podobna do religii innych ludów indoeuropejskich. Wikingowie nie rozróżniali religii od życia świeckiego: codzienne życie i religia były całkowicie zintegrowane. Dla nich religia była ich dharmicznym sposobem życia, a nie czymś odrębnym. Nie mieli nawet słowa na 'religię' i nazywali to siðr , co oznaczało „zwyczaj” lub „tradycja”. Ludzie w społeczeństwie wikingów żyli w pokrewieństwie ze swoimi bogami, animistyczną siłą duchową i przodkami. Rolą arystokracji było utrzymanie tego kosmicznego związku i zapobieganie chaosowi, zarówno zewnętrznemu, jak i wewnątrz społeczności. 

Chociaż społeczeństwo było patriarchalne, to arystokratyczne kobiety wikingów odgrywały centralną rolę w religii i rytuałach. Jedną z ich ról podczas ceremonii było składanie ofiar. Niewiele wiadomo o zasadach, które wikingowie stosowali do ofiar. Możliwe, że były one równie rygorystyczne jak u innych ludów indoeuropejskich, takich jak Wedyjczycy, Grecy czy Rzymianie. Koncept pozostaje ten sam: dajesz bogom, w zamian oni dają tobie. W ten sposób utrzymywany jest krąg wzajemności. Ta tradycja może być również widoczna w świętej zasadzie gościnności, w której gość i gospodarz nawiązują rytualną więź. Również tutaj kobieta jako gospodyni odgrywała znaczącą rolę. 

Gyðtak była kapłanką, prawdopodobnie odpowiedniczką męskiego goði, odpowiedzialną za ceremonie religijne i kult świątynny w społeczeństwie staronordyckim.

Eyrbyggja saga opisuje, jak niektóre rodziny miały silną rolę religijną i zarządzały świątyniami. W Landnámabók kobieta o imieniu Thorbjorg gyðtak jest wymieniona jako kapłanka w sanktuarium poświęconym Thorowi.

De blótgyðtak była kapłanką zajmującą się blót, staronordyckimi ceremoniami ofiarnymi, podczas których ofiarowywano bogom lub duchom zwierzęta lub inne dary.

De gyðtak była prawdopodobnie kapłanką zarządzającą świątyniami i kultami, podczas gdy blótgyðtak była szczególnie zaangażowana w ceremonie ofiarne. Nie jest jasne, czy obie były tą samą osobą.

Mimo że źródła na ten temat są ograniczone, zarówno sagi’s, jak i znaleziska archeologiczne wskazują na ważną rolę religijną kobiet w epoce wikingów. Możliwe jest, że ostatecznie gyðtak i blótgyðtak były synonimiczne.

Przykład niewolnicy, która została złożona jako ofiara religijna, aby towarzyszyć zmarłemu wodzowi Wikingów do zaświatów, można znaleźć w relacji arabskiego podróżnika Ibn Fadlāna, znanej jako Risāla, około roku 920 n.e. To źródło jest unikalne, ponieważ jest to jedyny naoczny opis pogrzebu przywódcy Rusów. Ibn Fadlān napotkał grupę, którą opisuje, w pobliżu rzeki Wołgi. Jego bariery językowe i kulturowe powodują, że jego relacja jest silnie zabarwiona dla islamskiej publiczności. To samo dotyczy współczesnej feministycznej interpretacji tekstu. Zalecamy podejście do jego relacji przez pryzmat dharmatyczny, odpowiedni dla przedchrześcijańskich społeczeństw europejskich.

Ibn Fadlān opisuje, jak przygotowania do pogrzebu rozpoczęły się od podziału majątku zmarłego mężczyzny wśród jego rodziny. "Młoda niewolnica została zapytana, czy jest gotowa umrzeć ze swoim panem", i zgodziła się. Następnie Ibn Fadlān opisuje, że przez dziesięć dni trwały przygotowania, w tym budowa kurhanu, przygotowanie napojów alkoholowych i składanie ofiar ze zwierząt. Podczas ceremonii niewolnica została wprowadzona i dano jej alkohol do picia. Uprawiała seks z kilkoma mężczyznami z plemienia, którzy w ten sposób chcieli podkreślić swoją miłość do zmarłego wodza, a następnie została uduszona przez starszą kobietę, po czym złożono ją w grobie razem z jej panem. Na koniec statek został podpalony, a nad całością usypano kurhan.

Dla osób zaznajomionych z praktykami pogrzebowymi z czasów wikingów, oczywiste będą uderzające podobieństwa między relacją Ibn Fadlāna’s a innymi bogatszymi znaleziskami grobowymi. Znane są statki, ofiary zwierzęce i cenne dary grobowe. Idea ofiarowania niewolnicy nie jest unikalna dla świata wikingów i można ją umieścić w kontekście rytuałów pogrzebowych społeczeństw indoeuropejskich. Od Epoka brązu w Europie często zdarzało się, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety towarzyszyli zmarłemu w grobie. Najbardziej masowe przykłady tego zjawiska znajdujemy u Scytów.

Inny arabski podróżnik opisuje, jak mężczyzna został pochowany z dobytkiem, żoną i niewolnikiem, którzy tym samym okazali mu miłość. Epizod w sadze Gautrek’s powtarza ten pomysł, gdzie pozwolono na pochowanie męskiego niewolnika. 

Przykładami tego są słynny Oseberg grób statku i liczne inne wielokrotne pochówki, jak w centrum miejskim Kaupang w Vestfold, Norwegia. Prawdopodobnie są to niewolnicy, którzy chcieli umrzeć razem ze swoim panem. Odwrotnie, istnieją również różne przypadki, które słusznie prowadzą do innej interpretacji męskich ofiar. Na przykład męski i żeński pochówek w Gerdrup na Zelandii (Dania), gdzie kobieta została najwyraźniej zamordowana przez mężczyznę, który związał jej nogi i powiesił ją. 'Człowiek Łosia' z Birki w Uppland, Szwecja, to kolejny przykład, gdzie starszy mężczyzna prawdopodobnie został poświęcony przez młodszego męskiego towarzysza. Został on przypadkowo wrzucony do grobu.

Życie toczyło się w społeczeństwie opartym na przysięgach i wzajemności. Byłeś lojalny wobec swojego wodza aż do śmierci. Po jego śmierci wódz szedł do Walhalli, gdzie ludzie z najniższej warstwy (niewolnicy) nigdy nie mogli dotrzeć. Jego śmierć powodowała katastrofę w społeczeństwie. To ten arystokrata czuwał nad kosmicznym porządkiem. Po jego śmierci groził wybuch chaosu, chyba że nastąpiło płynne przejęcie władzy. 

Niewolnicy nie mieli osobowości prawnej i należeli do ziemi. Musieli więc patrzeć, kto przejmie władzę i jak zostaną potraktowani przez tego nowego przywódcę. Nie jest więc zaskakujące, że kobieta niewolnica, która mogła mieć dobrą relację ze swoim przywódcą, mogła zdecydować się na podążanie za nim do Walhalli, miejsca wiecznej chwały. 

Mężczyźni, którzy uprawiali z nią seks, pozostawali wśród żywych. Dla nich nastał niebezpieczny czas, w którym musieli chronić plemię przed wewnętrznym upadkiem. W jej ostatnich dniach musieli uważać tę niewolnicę za półświętą. Pomysł, że ci elitarni wojownicy przed ofiarą uprawiali z nią seks, prawdopodobnie nie może być postrzegany z punktu widzenia męskiej dominacji nad kobiecą ofiarą. Na ten moment jej status społeczny był zbyt wysoki. Zamiast tego to kobieta poprzez ten akt łączyła mężczyzn z wodzem i ze sobą nawzajem. W końcu to ci mężczyźni musieli zneutralizować nadchodzącą katastrofę, nie zabijając się nawzajem. 

Kontynuując z Ibn Fadlān’s Risāla, źródło to zawiera również ważną postać kobiecą, która wykonuje rytuał. Jest to Malak al-Maut lub ‘Anioł Śmierci’, jak opisał ją Ibn Fadlān: stara, korpulentna kobieta o niepokojącym wyglądzie. Poza jej cechami fizycznymi, istnieją sugestie, że była koordynatorką rytuału. Opisuje się ją jako odpowiedzialną za owinięcie zmarłego w odzież pogrzebową — rolę uznawaną za ważną, ponieważ jedna trzecia majątku jarla była inwestowana w jego pogrzeb. Ponadto koordynuje rytuał od początku do końca i sama dokonuje ostatecznego zabicia niewolnicy. Kim była, nie jest jasne, ale możliwe, że była kapłanką ofiarną z arystokratycznej rodziny. Może nawet tej, do której należał zmarły przywódca plemienia. Anioł Śmierci dostarcza wiele wglądu w to, jak rytuał naprawdę funkcjonował, ale może budzić mniej fascynacji.

Innym interesującym tekstem jest Ynglinga saga z czternastowiecznego Flateyjarbók. Opisuje ona użycie kobiecych przywódczyń, rytuałów i ofiar. Opisuje, jak podczas wyprawy króla Chrystianizatora Olafa zatrzymano się na świętej farmie, gdzie kobieta domu przeprowadzała coroczny rytuał. Każdego wieczoru myła święty fallus, Ylgr, a członkowie gospodarstwa śpiewali i namaszczali go, przekazując z rąk do rąk. Każda pieśń kończyła się modlitwą: “Oby ten fallus przyniósł obfitość.” Fallus prawdopodobnie reprezentuje boga Freyra, który często był kojarzony z płodnością, kobietami i energią seksualną — skojarzenie to było otwarcie realizowane przez kapłankę. Źródło jest żywe, teatralne i podkreśla intensywność rytuału. Tego rodzaju rytuały, choć różnią się od Ibn Fadlān’s Risāla, pokazują siłę i widoczność kobiet w kontekstach rytualnych.

W Ibn Fadlān’s Risāla, gdzie niewolnica jest pochowana w konstrukcji przypominającej framugę drzwi, ‘aby spotkać się ze swoim panem w zaświatach’, symbolika ta pozostaje silna. Fallus jest również odnajdywany w znacznie starszym obiekcie: małej skrobaczce z kości znalezionej w Norwegii. Natura samych ofiar mogła zaginąć w tłumaczeniu, ale echo’s kobiet jako inicjatorek praktyk ofiarnych pozostaje. 

Wracając od lżejszego tonu Vǫlsa þáttr, możemy zauważyć starsze skojarzenie z kobietami jako wykonawczyniami ofiar w różnych źródłach germańskich. Strabo’s Geographica (około 64 p.n.e.–21 n.e.) wspomina, jak kapłanki wśród Cymbrów (prawdopodobnie pochodzących z Jutlandii w Danii) podcinały gardła jeńcom wojennym i przepowiadały z ich krwi i wnętrzności. Inne źródła germańskie również opisują ofiary z ludzi, choć zazwyczaj nie wspomina się o płci osób wykonujących te rytuały.

Istnieją powiązania między kobietami a cyklicznymi ofiarami blot, jak w sagach Óláfs saga helga. Jeden z fragmentów opisuje, jak skald Sigvatr i jego towarzysze mieli trudności ze znalezieniem schronienia w gospodarstwie. Zostali odesłani przez gospodynię, ponieważ była zajęta álfablot, a Sigvatr i jego towarzysze byli chrześcijanami. W tym momencie nie byli mile widziani. Dokładna rola gospodyni w tym álfablot pozostaje niejasna, ale ponieważ to ona odprawiła gości, możemy przypuszczać, że miała bezpośredni udział w rytuale.

Dísablót był starożytnym świętem ofiarnym odbywającym się na cześć dísir — żeńskich duchów lub bóstw, które zapewniały ochronę i były związane z losem i płodnością. W niektórych źródłach są to norne, ale czasami również Walkirie mogły być kojarzone z disir. Celem tego rytuału było wspieranie dobrych zbiorów i zapewnienie pomyślności dla społeczności.

Ten święty rytuał jest wspomniany w różnych starych tekstach nordyckich, w tym w Hervarar-saga, Víga-Glúms-saga, Egils-saga i Heimskringla. Według niektórych źródeł, Dísablót odbywał się podczas Nocy Zimowych lub około równonocy wiosennej. W jednej z wersji Hervarar-saga opisano, jak Alfhildr, córka króla Alfr z Alfheim, została porwana przez Starkada Aludrenga, gdy barwiła horgr (ołtarz ofiarny z kamieni) krwią czerwony. Krew, podobnie jak w innych tradycjach indoeuropejskich, symbolizowała historię życia, która łączyła obrazy, groby i obecnych w świecie żywych.

Mimo że składanie ofiar jest niemal wyłącznie kojarzone z kapłankami, Ynglinga-saga wspomina, że również król odgrywał w tym rolę jako arcykapłan świątyni w Uppsali. Dísablót miał oprócz religijnego znaczenia także znaczenie polityczne i społeczne. 

Odbywało się to zazwyczaj pod koniec lutego lub na początku marca w Gamla Uppsala, gdzie zbiegało się z wielkim jarmarkiem, Disting, i zgromadzeniem ludowym, Dingiem wszystkich Szwedów.

Staro-nordyckie Dísablót można powiązać z anglosaską modranect (“noc matek”), nocą poświęconą żeńskim bóstwom. Również anglosaski miesiąc blot-monath (miesiąc ofiar) — mniej więcej odpowiadający listopadowi — wskazuje na szerszą germańską tradycję kultów żeńskich.

Religia staro-nordycka, podobnie jak inne religie indoeuropejskie, nie rozróżniała kościoła od państwa. To arystokracja była odpowiedzialna za utrzymanie równowagi między porządkiem a chaosem.

Kobiety w społeczeństwie staro-nordyckim były na wiele sposobów ściśle związane z praktykami ofiarnymi, ale ważne jest, aby pamiętać, że nigdy nie były przedstawiane jako jedyne wykonawczynie tej roli. Wydaje się jednak, że rola składania ofiar bogom była głównie przeznaczona dla kobiet, co dawało im centralną i potężną funkcję w społeczności wikingów i jej dharmatycznych tradycjach.