Rytuały völvy

Völva jest być może najbardziej znaną postacią z kultury wikingów. W różnych blogach przyglądamy się jej bliżej. W tym blogu zagłębiamy się w jej rytuały i rekonstruujemy zarówno wygląd völvy, jak i jej ekstazę.

W innych blogach szczegółowo omówiliśmy völvę. Oto krótkie podsumowanie. W społeczeństwie germańskim, a później staronordyckim, völva, kobieca wieszczka, zajmowała wyjątkową i potężną pozycję. Uważano ją za prorokinię, nosicielkę laski, mądrą kobietę i czarodziejkę, i odgrywała ważną rolę w przedchrześcijańskich, możliwie szamanistycznych tradycjach Europy. Völva potrafiła przewidywać przyszłość i praktykować magia, a jej wpływ sięgał najwyższych warstw społeczeństwa.

Wieszczki odgrywały znaczącą rolę w społeczeństwie germańskim, nawet w czasach rzymskich. W źródłach nordyckich i mitologii znajdujemy odniesienia do völv's, często siedzących na podwyższonych platformach podczas seansów, gdzie w ekstazie wykonywały swoje magiczne praktyki. 

Seiðr był formą magia w społeczeństwie staronordyckim, szczególnie praktykowaną przez kobiety. Ta praktyka była skoncentrowana na przewidywaniu przyszłości i wpływaniu na wydarzenia. Seiðr był związany z bogami Óðinn i Freya. 

Aby zrozumieć rytuały völvy, musimy głębiej zagłębić się w światopogląd wikingów. Odin, wszechwiedzący bóg, był najważniejszym bogiem dla völvy. W większości rytuałów wzywano go, aby opętał völvę. Odin, przebiegły, bóg, którego drogi są często niezrozumiałe dla nas śmiertelników, to bóg z ponad 200 przydomkami. Odin był bogiem arystokracji i klasy wojowników. Większość ludności była bardziej przyciągnięta do kultu Thora. Odin jest strażnikiem kosmicznego porządku, a przy tworzeniu świata powstała materia, która jest używana przy praktykowaniu magia. Imię Odin oznacza 'opętanie, gniew, furia'. Sam również uprawia seiðr i gjaldr. Zarówno ekstaza völvy, jak i furia wojownika to domena Odina. 

Odyn jest liderem domu bogów Asir, odważnych bogów wojny, prawdopodobnie o Proto-Indo-Europejskim pochodzeniu. Freya natomiast jest Vanir, boginią miłości, płodności, magia i seksualności. Jej dom mógł pochodzić od neolitycznych rolników, ludu, który w dużej mierze zanikł lub zmieszał się po tym, jak pasterze stepowi Proto-Indo-Europejscy osiedlili się w Europie około 3.500 p.n.e. Również różdżki magiczne są przedstawiane na neolitycznych petroglifach, a jej związek z płodnością może pochodzić od neolitycznegokultu słońca. 

Możliwe, że to również wyjaśnia pochodzenie völvy i seiðr.

Podczas gdy Odyn jest niekwestionowanym mistrzem seiðr, Freya i Vanir są również z tym związani. Było to praktykowane aż do średniowiecza. Seiðr był domeną kobiet i związek z seksualnością i płodnością nie był problemem dla wikingów. Po przybyciu chrześcijaństwa te tematy zostały wyjęte z kontekstu i używane do mordowania völv i czarownic. 

Aby zrozumieć seiðr, musimy przyjrzeć się tej magicznej praktyce w kontekście nordyckich poglądów na ludzką osobowość. W seiðr chodzi w dużej mierze o zdolność do tymczasowego oddzielenia części siebie i wysłania ich na własną misję. To jest jeden z powodów, dla których seiðr często kojarzy się z tradycjami szamańskimi.

Ważnym aspektem jest tutaj rola duchów pomocniczych. Ci duchowi sojusznicy odgrywają kluczową rolę w rytuałach seiðr i występują także w religii Sámi oraz innych tradycjach okołobiegunowych.

Każda wiara korzysta z rytuałów. Te rytuały mają głębokie znaczenie w religii lub przekonaniu życiowym. Podczas wykonywania rytuału symbolika była niezwykle ważna. Każda praktyka wiary podąża za wzorcem  rytualizacji. Rytuały wymagają różnorodności przedmiotów i działań stymulujących zmysły. Pomyśl o sztuce, ogniu, wodzie, krwi, napojach, narkotykach, seksie, dźwiękach i śpiewie. Specjaliści rytualni ubierają się inaczej niż inni ludzie i mają specjalne przedmioty rytualne. Ich ubranie, to, co jedzą, wiek i pochodzenie etniczne mogą odbiegać od normy. W naszym innym blogu przeczytasz o ubraniach i przedmiotach używanych przez völvas.

Pogańskie rytuały zwykle dotyczą naśladowania lub symbolizowania działań mających na celu osiągnięcie pożądanego celu. Völva używała do tego swojego stroju i przedmiotów. Pożądane działania, które chciano osiągnąć za pomocą magia, obejmowały często: przepowiednie, zniszczenie wrogów, zakochanie kogoś, rytuały płodności, wpływanie na pogodę, zdobywanie wiedzy i uzdrawianie.

Istnieje tylko kilka źródeł, które fragmentarycznie wspominają, jak używano seiðr. Do rekonstrukcji rytuałów jesteśmy zależni od dostępnych źródeł literackich i przedmiotów archeologicznych z grobów specjalistów rytualnych. Ponadto, posiadając wystarczającą wiedzę o innych rytuałach i religiach proto-indoeuropejskich, w połączeniu z wiedzą o społeczeństwie staronordyckim, możemy dokonać relatywnie dokładnych rekonstrukcji. 

Asystenci völva mieli ważne zadanie tłumaczenia tego, co völva mówiła w transie. Różne sagi wyraźnie wspominają, że völva podczas swoich podróży jest towarzyszona przez pomocników i uczniów. Czasami völva podróżuje sama lub nawet z całą świtą.

Rytuał odbywał się na podwyższonej platformie specjalnie przygotowanej na tę okazję. Czasami nad platformą budowano namiot, prawdopodobnie przeciwko deszczowi. Czasami więcej niż jedna osoba używała platformy jednocześnie, jak wspomniano w fridpjofs saga hins fraekna. Czasami seidhjallr postrzegane jako synonim wysokiego siedzenia lub tronu. Możliwe, że ta platforma symbolizowała tron Odyna, z którego miał nadprzyrodzony wgląd we wszystkie światy. 

Eiríks saga rauða wyjaśnia, że podczas rytuału seiðr obecne kobiety śpiewały specjalne magiczne pieśni. 

Termin varðlokkur pochodzi ze staronordyckiego i prawdopodobnie oznacza 'ochronne zaklęcia' lub 'wezwania strażników'. Odnosi się do śpiewów, które przywołują lub wiążą duchy, prawdopodobnie jako ochrona przed siłami nadprzyrodzonymi.

Varðlokkur jest bardzo podobny do seiðlæti ('pieśni seiðr'), które musiały brzmieć przyjemnie, aby wzmocnić ich efekt. W Laxdæla saga użyto nawet hipnotyzującej pieśni, aby ukołysać kogoś do snu i uczynić go podatnym na magia.

Varðlokkur i seiðlæti mogły być łączone z innymi pieśniami, jak w Laxdæla saga (35), gdzie Kotkell i jego synowie używają ich wraz z magicznym zaklęciem. Możliwe, że brzmiało to jak melodyjna mowa, podobna do szwedzkich wezwań pasterskich (kulning).

Prawdopodobnie wszystkie rytuały były związane z ekstazą, podczas której völva wprawiała się w ekstazę. Używano przy tym środków odurzających, takich jak konopie i inne narkotyki. Jaki dokładnie środek, völva oczywiście trzymała w tajemnicy jako tajemnicę zawodową.

Podczas ekstazy völva była penetrowana przez Odyna. I prawdopodobnie towarzyszył temu kobiecy ekstatyczny taniec.

Gdy völva była w transie, mówiła niezrozumiale. Ynglinga saga wspomina, że Odin mówił wyłącznie w skaldycznych rymach.

W strofie 51 w 12-wiecznym Sólarljóð (‘Pieśń o słońcu’) jest opisane:

Na tronie nornir

siedziałem wiele dni,

gdy zostałem podniesiony na konia,

słońce olbrzymów

świeciło jasno

z obłoków nieba.

Dziewięć dni siedzenia w bezruchu prowadzi do uzyskania wizji, w której völva zostaje podniesiona do nieba (Sleipnir?) i dostrzega kosmiczne krajobrazy. Pomimo późnej datacji i poszukiwań szamańskich ekstaz w specyficznych terminach związanych z mitologią nordycką, niewiele jest znanych podobnych przypadków.

W Eyrbyggja saga 10 opisana jest kobieta określana jako fróð i fjǫlkunnig, która poddaje się duchowi Þórira i upada na ziemię, co sugeruje, że coś ją opętało.

W Hávamál 155 wspomniano leika w zaklęciach Odinas, prawdopodobnie w związku z tát-nörur, które się do niego odnoszą. Słowo zdaje się odnosić zarówno do ruchu fizycznego, jak i duchowej podróży, jak w rytuałach szamańskich (Vǫluspá). Podobne terminy w innych językach opisują ruch ducha i ciała, często z płynami jako symbolem. Chociaż dokładne znaczenie leika pozostaje niejasne, pewne jest, że Norwegowie mieli słownictwo dla tych form magia.

Już wcześnie powiązano to z ideą ‘wolnej duszy’, która mogła opuszczać ciało. Chociaż trans w seiðr jest powszechnie uznawany, niektórzy uczeni twierdzą, że nie ma dowodów na podróże duszy jak u Sámi i Syberyjczyków. Zamiast tego trans mógł być bardziej stanem otwartości, w którym nawiązywano kontakt z przywołanymi duchami.

W Hrólfs saga kraka opisano, jak Heiðr szeroko ziewa na początku swojego rytuału. Tolley sugeruje, że jest to raczej wdychanie duchów niż uwalnianie duszy. Jest to godne uwagi, ponieważ podobne rytuały znane są jedynie u Sámi i wschodniej Syberii, jak u Jukagirów.

Interesujące odniesienie do szamańskiego transu znajduje się w Íslendingabók. Opisano tam, jak sędzia Þorgeirr Ljósavetningagoði odizolował się na dzień i noc, zanim podjął decyzję o przyjęciu chrześcijaństwa jako oficjalnej religii. Podczas tego okresu nosił płaszcz, który również zakrywał jego głowę, co mogło wskazywać, że był w transie.

Jak powinniśmy wizualizować ten trans, jest niejasne.

W Ljósvetninga saga kobieca völva przepowiada przyszłość, przebierając się za mężczyznę i używając topór oraz hełmu w rytuale.

W Eirik saga 4 jest krótki opis, jak völva wykonuje rytuał.

Na początku zimy grozi społeczności głód. Rolnik Þorkell musi znaleźć rozwiązanie i wzywa Þorbjörg, starą kobietę i völvę, na pomoc.

Völva jest zapraszana na rytualne uczty (veizla). Ludzie chcą wiedzieć, czy ich zbiory w nadchodzącym roku będą dobre.

Þorbjörg przybywa na farmę Þorkella, a völva wykonuje w nocy, gdy większość ludzi śpi, rytuał. Rytuał pomaga społeczności zdobyć ukrytą wiedzę.

Þorbjörg siedzi na podwyższonym krześle (hjallr) na poduszce z piór kogutów. Obecne kobiety w kręgu muszą dla niej śpiewać. Pomaga jej Guðríðr, która pomimo swojej chrześcijańskiej wiary zna pieśni (varðlokkur) potrzebne do przepowiedni.

Zanim rytuał się zacznie, völva prosi jednego ze swoich pomocników o założenie ubrań. Nie jest jasne, czy ma na myśli swoją płaszcz czy odzież wierzchnią, czy też ta forma magia wymaga nagiego występu.

Z obrazów na Oseberg gobelinie, na którym przedstawione są możliwe rytuały seiðr, wynika, że na pewno nie wszystkie rytuały odbywały się nago. Możliwe, że nagość była powszechna, gdy chodziło o płodność zarówno ludzi, jak i ziemi, ale jest to spekulacyjne.

Nie jest jasne, dlaczego wśród Wikingów wokół rytuałów seiðr istniało takie silne tabu dla mężczyzn i skojarzenia z homoseksualizmem. Najbardziej logicznym powodem jest to, że rytuały seiðr zawierały element erotyczny.  

Postawa wobec homoseksualizmu podkreśla tabu dla mężczyzn dotyczące bycia penetrowanym. Może to wskazywać na formę penetracji podczas niektórych rytuałów seiðr. 

Możliwe, że ceremonia seiðr była naśladowaniem stosunku seksualnego, w którym kobieta pełniła rolę odbiorcy. Nie działo się to z męskim partnerem, ale z kij. Wiele rytuałów seiðr dotyczyło bowiem tematów seksualnych, takich jak miłość, impotencja i płodność zarówno ludzi, jak i ziemi. 

Naukowo posiadamy niewiele informacji na temat tego, jak przebiegały rytuały seiðr. Na podstawie dostępnych źródeł tekstowych możemy dokonać rekonstrukcji. Völva wprowadzała się w ekstatyczny trans, który mógł trwać dłużej. Völva używała różnych przedmiotów i mogła nosić różne stroje, w zależności od celu. Czasami nosiła płaszcz dla poczucia bezpieczeństwa w poszukiwaniu ekstazy, rytualny maska podczas ekstatycznej podróży w poszukiwaniu wiedzy, zwykłe historyczne stroje, w tym charakterystyczne przedmioty völva, lub męskie ubrania podczas przepowiedni o wojnie i walce. W niektórych przypadkach była nawet naga w związku z miłością i płodnością. Rytuał był performansem lub symbolizacją tematu.