Jupiter

Jupiter jest rzymskim bogiem nieba i piorunów, a także królem bogów w starożytnej religii i mitologii rzymskiej. Jupiter był głównym bóstwem religii rzymskiej w okresach republikańskim i cesarskim, aż do czasu, gdy chrześcijaństwo tuż przed okresem migracji stało się dominującą religią Imperium. 

Jego łacińska nazwa: Iūpiter lub Iuppiter, od proto-włoskiego *djous "dzień, niebo" + *patēr "ojciec", czyli "ojciec nieba", co można wywnioskować z jego proto-indoeuropejskiego pochodzenia.

Etruski en Romeinse culturen waren sterk beïnvloed door de Grieken, maar hun gedeelde wortels gaan veel verder terug. Deze volkeren, samen met veel andere Europese groepen, stammen af van de Proto-Indo-Europeanen, nomadische steppeherders die rond 3500 v.Chr. vanuit de pontisch-kaspische steppe naar Europa migreerden. Ze hadden een religie die dharmatisch was en een samenleving gebaseerd op eedgebonden wederkerigheid.

Oorspronkelijk hadden de Italische volkeren hun eigen versie van deze Proto-Indo-Europese god, *Dyḗus-ph₂tḗr. De oude Italische hemelgod Diespiter vervulde de functie van hemelgod. In de Etruskische traditie werd Jupiter meestal gelijkgesteld aan de god Tinia. 

Vanaf de 8e eeuw v.Chr. kwam het Italisch schiereiland steeds meer onder de Griekse invloedssfeer te staan. De oude Grieken richtten handelskolonies op zoals op het eiland Ischia. De Etrusken en Romeinen namen veel culturele eigenschappen van de Grieken over, waardoor hun god Dyḗus phtḗr steeds meer op de Griekse equivalent, Zeus, begon te lijken.

Deze Griekse invloed is duidelijk zichtbaar in de Romeinse god Jupiter, die sterk lijkt op Zeus. Romeinse verhalen en kunstwerken namen de mythen en iconografie van Zeus over, maar gaven hem de naam Jupiter. Volgens de Grieks-Romeinse mythologie was Jupiter de broer van Neptunus en Pluto, de Romeinse equivalenten van Poseidon en Hades. Elk van deze goden regeerde over een specifiek deel van het universum:

• Jupiter heerste over de hemel,
• Neptunus over de zeeën en rivieren,
• Pluto over de onderwereld.

Podobieństwa między tymi bogami można dostrzec w różnych wariantach w kulturach protoindoeuropejskich. Zauważalne jest, że u Greków i Rzymian, podobnie jak u późniejszych ludów słowiańskich, ich ojciec nieba pełnił również funkcję boga pogody (boga grzmotu). Według protoindoeuropejskiej kosmicznej opowieści o stworzeniu, byli to pierwotnie różni bogowie. 

Jowisz można porównać do:

• Etruski: Tinia
• Grecki: Zeus
• Hinduski: Dyaus Pita
• Germański: Tyr (i Donar)
• Słowiański: Perun
• Indoeuropejski: *Dyḗus-ph₂tḗr

W Cesarstwie Rzymskim były również regionalne warianty Jowisza

• Jowisz Poeninus: Czczony w Alpach przy Wielkiej Przełęczy Świętego Bernarda.
• Jowisz Sabazius: Synkretyzm między Jowiszem a trackim bogiem Sabaziusem.
• Jowisz Solutorius: Lokalna wersja Jowisza w Hiszpanii.
• Jowisz Taranis: Jowisz utożsamiany z celtyckim bogiem Taranisem.
• Jowisz Uxellinus: Jowisz jako bóg wysokich gór.

Dodatkowo wiele epitetów Zeusa stosuje się do Jowisza poprzez interpretatio romana, takich jak Jowisz Trophonius czy Jowisz Meilichius.

W mitologii rzymskiej Jowisz nie jest tylko królem bogów i bogiem nieba, ale także centralną postacią w utrzymywaniu kosmicznego porządku.

Odgrywa kluczową rolę w ustalaniu zasad religijnych i moralnych Rzymu, gdzie królowie, później konsulowie i cesarze jako 'przedstawiciele' Jowisza mieli za zadanie utrzymywać ten kosmiczny porządek.

Złe zarządzanie, słabość i niesprawiedliwość były postrzegane jako przyczyny chaosu. I w związku z tym były uważane za wrogie zachowanie wobec kosmicznego porządku.

Językoznawcy zrekonstruowali pratermin Proto-Indoeuropejski dla kosmicznego porządku jako *h₂értus (wymawiane jako xhartus). Z tego rdzenia w różnych kulturach indoeuropejskich powstały pojęcia takie jak „stosowny”, „właściwy”, „doskonały”, „wspólny”, „zadowolony”, „spełniony”, „natura”, „moda”, „zdrowy”, „zgodny z prawem”, „kosmetyka” i „sztuka”. To daje wskazówkę, jak fundamentalny był kosmiczny porządek w kulturach indoeuropejskich dla wszystkiego, co piękne, sprawiedliwe lub dobre na świecie. Zadaniem człowieka było utrzymanie kosmicznego porządku, dzięki czemu bóg niebios, za pośrednictwem wszystkich innych bogów, mógł pozytywnie utrzymywać wszystko na świecie. 

Jako bóg niebios Jowisz otrzymywał boskie przysięgi od rzymskich królów, konsulów i cesarzy. Obiecywali mu utrzymanie kosmicznego porządku. W zamian Jowisz dawał im zwycięstwa na polu bitwy, niepokonanie i pomyślność.

Bóg oczekiwał ofiar i poświęceń poprzez osiągnięcia. W ten sposób utrzymywano wzajemną relację (quid pro quo) między śmiertelnikami a nieśmiertelnymi bogami.

Podczas corocznych uroczystości na Kapitolu we wrześniu składano Jowiszowi specjalne ofiary, aby podziękować za jego pomoc i zapewnić jego ciągłą ochronę, w tym ofiarę białego wołu ze złoconymi rogami.

Triumfujący generałowie również składali ofiary Jowiszowi, kładąc u jego stóp symbole swojego zwycięstwa, co było zarówno uznaniem jego mocy, jak i podziękowaniem za jego łaskę.

Rola Jowisza's w społeczeństwie rzymskim była więc nie tylko religijna, ale także polityczna i moralna, zakorzeniona w codziennych praktykach życia i zarządzania Rzymian.

Zarówno świat bogów, jak i ludzi znał w kulturze indoeuropejskiej hierarchiczną strukturę.

Prawdopodobnie społeczeństwo to było podzielone na trzy różne klasy: pasterzy (klasa pracująca), klasę wojowników i klasę rządzącą, przy czym nie rozróżniano klasy kapłanów od klasy króla. Podział pomiędzy tymi klasami można zrekonstruować z proto-indoeuropejskiej kosmicznej opowieści o stworzeniu. W tej opowieści klasy społeczne wywodzą się z różnych części ciała Yemo, który został złożony w ofierze przez swojego brata bliźniaka Manu. Klasa królewska pochodzi z obu części ciała, aby mogła zrozumieć i reprezentować wszystkie warstwy społeczne. Drugi brat bliźniak, Manu, stał się pierwszym kapłanem i nauczył ludzkość składania ofiar bogu nieba, aby zachować kosmiczny porządek. W ten sposób ludzie i bogowie zostali zjednoczeni w relacji przysięganej wzajemności.

Ten podział widzimy na różne sposoby w społeczeństwie rzymskim.  Przede wszystkim wiele aspektów kosmicznej opowieści o stworzeniu można dostrzec w bliźniakach Romulusie i Remusie, którzy stworzyli Rzym według mitu założycielskiego. Podobnie jak Manu i Romulus, królowie, później konsulowie, a jeszcze później cesarze Rzymu, mieli zarówno najwyższą władzę polityczną, jak i religijną.

System klasowy charakteryzował również klasę wojowników, do której mogli należeć tylko rzymscy obywatele z prawami obywatelskimi (patrycjusze) i którzy musieli sami finansować swoje uzbrojenie. Po tym, jak Rzym podbił więcej okolicznych obszarów, koncepcja trzeciej klasy przeniosła się między mieszkańców Republiki z obywatelstwem i bez. 

Jowisz wraz z Junoną i Minerwą tworzyli kapitolijską triadę, byli przede wszystkim bogami patrycjuszy (arystokratycznej i wojowniczej klasy).

Podczas Walki Stanów plebejusze Rzymu domagali się prawa do zajmowania urzędów politycznych i religijnych. Podczas ich pierwszej secessio (porównywalnej do strajku generalnego) wycofali się z miasta i grozili założeniem własnego miasta. Po zaakceptowaniu ich żądań wrócili do Rzymu. (Nieuniknione) bunty trzeciej klasy musiały wzbudzić u plebejuszy poczucie winy, ponieważ działali przeciwko kosmicznemu porządkowi. Jako zadośćuczynienie obiecali wzgórze, na którym się wycofali, Jowiszowi jako symbol i gwarancję jedności rzymskiej res publica. 

Plebejusze mogli po różnych strajkach i buntach ostatecznie ubiegać się o wszystkie urzędy magistrackie i większość urzędów kapłańskich, ale najwyższe kapłaństwo Jowisza (Flamen Dialis) pozostawało zarezerwowane dla patrycjuszy.

Podobna hierarchia była przypisywana światu bogów, w którym istniała wyraźna hierarchiczna kolejność między bogami. Podkreślają to liczne opowieści mitologiczne.

Posągi na Kapitolu Republikańskim i Cesarskim były symbolem autorytetu i nosiły insygnia związane zarówno ze starymi rzymskimi królami, jak i najwyższymi konsularnymi i cesarskimi zaszczytami, co podkreślało status Jowisza jako najwyższego boga.

Stowarzyszenie Jowisza z królewskością i suwerennością zostało zreinterpretowane w miarę jak zmieniała się forma rządów w Rzymie. Początkowo Rzym był rządzony przez królów; po zniesieniu monarchii i ustanowieniu Republiki prerogatywy religijne zostały przekazane patres, patrycjuszowskiej klasie rządzącej.

Nostalgia za królewskością była uważana za zdradę. W V wieku p.n.e. triumfator Camillus został wygnany po tym, jak jechał rydwanem z czterema białymi końmi (quadriga) - zaszczytem zarezerwowanym dla samego Jowisza.

Kapitolijski Jowisz reprezentował ciągłość królewskiej władzy z okresu królewskiego i nadawał władzę magistratom i cesarzom, którzy oddawali mu cześć.

Wiele z religijnych funkcji Jowiszas było skoncentrowanych na Wzgórzu Kapitolińskim, gdzie wraz z Junoną i Minerwą tworzył Triadę Kapitolińską, trójcę reprezentującą opiekunów państwa. Był tam centralną postacią.

Jowisz stał na czele bogów, będąc członkiem Triady Archaicznej, Triady Kapitolińskiej i Dii Consentes, rady dwunastu najważniejszych bogów.

Jowisz był uważany za "źródło auspicia", oficjalnych znaków wróżebnych, które określały relację miasta Rzym z bogami. Jego rola była kluczowa dla boskiego autorytetu nad najwyższymi urzędami Rzymus, wewnętrzną organizacją i zewnętrznymi relacjami miasta.

W starożytnej religii rzymskiej Flamen Dialis był najwyższym kapłanem Jowisza. Termin Dialis jest związany z Diespiter, starożytną łacińską formą imienia Jowisz. Było 15 flaminów, z których trzej flamines maiores służyli trzem bogom Triady Archaicznej. Zgodnie z tradycją flaminowie mieli różne ograniczenia. Miały one na celu uczynienie go dosłownie Jovi adsiduum sacerdotem (stałym kapłanem Jowisza), aby nieustannie zobowiązywał się do wypełniania swoich kapłańskich obowiązków, bez żadnej pokusy, by je zaniedbać.

Flamen Dialis był oficjalnie klasyfikowany jako drugi w hierarchii najwyższych kapłanów rzymskich (ordo sacerdotum), tylko po rex sacrorum i przed innymi flamines maiores (Flamen Martialis, Flamen Quirinalis) oraz pontifex maximus.

Te zakazy zapewniały, że Flamen Dialis, jako sługa boga niebios, posiadał atrybuty absolutnej czystości i wolności, ale także pełnił rolę zarządcy piorunów i królewskości. Jego solidarność z królem była odzwierciedlona w postaci jego ziemskiego odpowiednika, rex sacrorum. Podobne partnerstwa, z podobnymi rytualnymi ograniczeniami, można znaleźć również w innych kulturach indoeuropejskich.

Corocznie w Rzymie (i poza nim) odbywały się różne festiwale poświęcone Jowiszowi. 

Ważnym festiwalem było Latiar, podczas którego wykonywano rytuały takie jak huśtanie się na drzewie jako symbol wniebowstąpienia. Przypominało to o zniknięciu króla Latinusa i było postrzegane jako świętowanie dzieciństwa. Festiwal miał również znaczenie polityczne; konsulowie i najwyżsi urzędnicy musieli być obecni, a prowadzenie kampanii przed zakończeniem festiwalu było zabronione.

Regifugium, obchodzone około 24 lutego, było błędnie interpretowane jako oznaczające wygnanie monarchii, ale prawdopodobnie miało więcej wspólnego z symboliczną nieobecnością władzy na początku nowego roku. Poplifugia, obchodzone 5 lipca i poświęcone Jowiszowi, było rytuałem oczyszczenia i wypędzenia obcych najeźdźców z Rzymu. Oznaczało drugą połowę roku według starego kalendarza rzymskiego.

Istniały dwa festiwale zwane epulum Iovis ("Uczta Jowisza"). Jeden odbywał się 13 września, w rocznicę założenia świątyni Jowisza's na Kapitolu. Drugi, przypuszczalnie starszy, był częścią Igrzysk Plebejskich (Ludi Plebei) i odbywał się 13 listopada. W III wieku p.n.e. epulum Iovis stało się równoznaczne z lectisternium.

Najstarsze rzymskie igrzyska odbywały się dzień po dwóch Epula Iovis z września i listopada. Igrzyska wrześniowe nazywały się Ludi Magni; początkowo nie odbywały się corocznie, ale później stały się corocznymi Ludi Romani i odbywały się w Circus Maximus po procesji z Kapitolu. Te igrzyska przypisywano Tarquiniusowi Priscusowi i były związane z kultem Jowisza na Kapitolu. Uznawano analogie z triumfem, prawdopodobnie z powodu ich wspólnego etruskiego pochodzenia. Ludi Plebei odbywały się w listopadzie w Circus Flaminius. Mommsen twierdził, że epulum Ludi Plebei było wzorem dla Ludi Romani, ale Wissowa uznał dowody na to za niewystarczające.

Najstarsze formy kultu Jowisza należą do religii państwowej, takie jak kult górski. W Rzymie obejmowało to obecność specyficznych sanktuariów, z których najważniejsze znajdowały się na Mons Capitolinus. 

Powiązany z najstarszymi sanktuariami na Wzgórzu Kapitolińskim; tutaj był reprezentowany przez święty krzemień (silex).

To jeden z najbardziej znanych symboli identyfikowanych z Jowiszem. Błyskawice są przedstawione na tarcze rzymskich legionistów na kolumnie Trajana. Ale także na budynkach i wielu dziełach sztuki.

Błyskawice symbolizują władzę Jowiszas nad niebem i jego zdolność do karania lub ochrony za pomocą grzmotu i błyskawicy.

Pokazuje to również, że Grecy i Rzymianie uczynili boga nieba także 'bogiem burzy' *Perkwunos. 

W religiach celtyckich i germańskich dąb był kojarzony z 'bogiem burzy'. Nic dziwnego, że Rzymianie kojarzyli to drzewo z Jowiszem. Dęby to często stare drzewa, które ze względu na swój rozmiar i gęste ulistnienie są często powalane przez uderzenia piorunów.

Dąb jest postrzegany jako symbol siły i mądrości. Celtyckie słowo druid pochodzi od dębu. 

Jowisz jest związany z czwartkiem, który po łacinie nazywa się 'dies Jovis', co dosłownie oznacza 'dzień Jowisza'. To pokazuje, jak Rzymianie nazywali dni tygodnia według swoich bogów, z każdym dniem poświęconym konkretnej bóstwie.

Orzeł jest świętym zwierzęciem Jowisza i symbolizuje jego supremację oraz proroczą moc. W rzymskim systemie auspicjów, gdzie ptaki były używane do interpretacji woli bogów (opartym na Etruskach), orzeł miał szczególne znaczenie.

Od 104 roku p.n.e. każde legiony używały aquila (orła) jako symbolu standardowego. Symbol był noszony przez oficera, aquilifera. Ten znak polowy był uważany za święty, ponieważ symbolizował autorytet nadany legionowi przez samego Jowisza.

Utrata była uważana za bardzo poważną hańbę i często prowadziła do rozwiązania samego legionu. Pliniusz Starszy wspomina, że pierwotnie używano również innych symboli. Wilk, wół z głową człowieka, koń i dzik. Te nie odnosiły się do Jowisza. Możliwe, że dzik i wilk wywodziły się z tradycji wojennych band (koryos), a koń symbolizował ziemię i autorytet króla. Sam aquilifer nosił wilczą lub niedźwiedzią skórę, a później lwią skórę.

Jowisz, pierwotnie bóg nieba, często przedstawiany jest z tymi symbolami. Często spotykany obraz to orzeł trzymający piorun w szponach, kombinacja często widoczna na monety i innych dziełach sztuki zarówno z czasów greckich, jak i rzymskich. Ten obraz podkreśla jego rolę jako władcy nieba i jego zdolność do zarówno niszczenia, jak i ochrony. Nawet dziś symbolika Jowisza jest wciąż używana w Europie Zachodniej i Ameryce.