Symbolika pogańska: Motywy spiralne

Motywy spiralne należą do najstarszych symboli, które ludzkość włączyła do sztuki. Były używane już od późnej epoki lodowcowej w Europie i pozostały popularne aż do wczesnego średniowiecza. Nawet dziś te motywy są nadal uwielbiane. Ale jakie jest właściwie znaczenie tych wzorów? W tym blogu zagłębiamy się w fascynującą historię europejskich motywów spiralnych.

Motywy geometryczne, takie jak spirale, występują na całym świecie w prehistorycznej sztuce. Chociaż ich dokładne znaczenie często pozostaje tajemnicą, istnieją przesłanki, że te wzory mają zarówno uniwersalne, jak i kulturowe pochodzenie. Mogłyby odnosić się do głęboko zakorzenionych procesów neurologicznych, ale także do duchowych lub praktycznych idei, które różniły się w zależności od cywilizacji.

Nie jest jasne, kiedy dokładnie ludzie zaczęli tworzyć spiralne motywy, ale można je znaleźć w wielu miejscach na świecie. Przykłady z Mal’ta, Syberia, mają aż 18 000 lat i zostały wykonane w późnej epoce lodowcowej. Kurhan Serpent Mound w Ohio, Stany Zjednoczone, ma ponad 2000 lat i kończy się spiralą.

Istnieją różne teorie dotyczące pochodzenia tych wzorów. Niektórzy twierdzą, że motywy spiralne pochodzą ze standardowej reakcji neurologicznej mózgu, która następnie została przekształcona w sztukę. Inne teorie sugerują, że szamani widzieli te motywy podczas halucynacji wywołanych przez trans, narkotyki lub stymulację kory wzrokowej, gdzie często pojawiają się podobne wzory. Te wewnętrzne obrazy, które można uznać za uniwersalne, mogły inspirować prehistorycznych artystów.

Alternatywna hipoteza zakłada, że motywy spiralne, podobnie jak symbole takie jak swastyka, krzyż słoneczny i drzewo życia, rozprzestrzeniły się z Syberii podczas epoki lodowcowej, kiedy ludy migrowały do obszarów, z których wywodzą się rdzenni Amerykanie. Teoria ta jednak nie wyjaśnia, dlaczego motywy spiralne występują również w Polinezji i Afryce.

Inną możliwością jest, że motywy spiralne mają jeszcze starsze pochodzenie, być może co najmniej 70 000 lat temu, kiedy ludzie migrowali z Afryki do innych części świata. Jednak ta teoria jest trudna do udowodnienia.

Co ciekawe, spirale prawie nie występują w europejskiej sztuce z późnego paleolitu (40.000–12.000 p.n.e.), podczas gdy w późniejszych okresach były tak wyraźnie obecne. Sztuka paleolityczna była bardziej figuratywna niż abstrakcyjna.

To rodzi interesujące pytania dotyczące źródeł inspiracji wczesnych artystów. Czy zmienione stany świadomości, często kojarzone z szamańskimi wizjami, nie były wówczas jeszcze powszechne? A może inne preferencje kulturowe i artystyczne odgrywały rolę?

Spirale były ulubionymi motywami geometrycznymi podczas późnego neolitu i występują głównie w obszarach wzdłuż wybrzeża Atlantyku, takich jak Hiszpania, Portugalia, Bretania i Irlandia. Około 3.000 p.n.e. neolityczni rolnicy przynieśli tę tradycję, wraz ze swoim monumentalnym stylem budowlanym, z Bretanii na wyspy brytyjskie. 

Żyzność ziemi odgrywała centralną rolę w religii neolitycznej, razem ze słońcem, które przynosiło tę żyzność. Wierzenia koncentrowały się wokół cyklicznej zmiany pór roku: po żniwach rozpoczynał się sezon zmarłych, po czym podczas przesilenia zimowego słońce ponownie ukazywało swoją siłę i przywracało żyzność ziemi.

Motywy spiralne występowały zarówno w lewo-, jak i prawoskrętnej wersji i mogły mieć symboliczne znaczenie. Mogły reprezentować słońce, promienie słoneczne lub zmiany pór roku. Inne teorie sugerują, że spirale przedstawiały bramę do świata duchowego lub cykl życia i śmierci. Dodatkowo czasami są interpretowane jako narzędzia do mierzenia czasu, takie jak pory roku i przesilenia. Wiele neolitycznych monumentów, jak kręgi kamienne i kurhany, jest bowiem precyzyjnie dostosowanych do położenia słońca podczas przesileń i równonocy.

Do godnych uwagi przykładów należą Brú na Bóinne i Newgrange w Irlandii, gdzie podczas przesilenia zimowego wschodzące słońce świeci dokładnie przez wejście do monumentu. Słynne Stonehenge w południowej Anglii jest również dostosowane do przesilenia. 

Spirale na kamieniach obrzeżnych takich monumentów są częściowo postrzegane jako systemy kalendarzowe, które śledziły cykle księżycowe i słoneczne.

Między 3000 a 2500 p.n.e. stepowi pasterze Proto-Indo-Europejczycy migrowali z Pontyjskich stepów do Europy. Ich społeczeństwo opierało się na hodowli zwierząt, przemieszczali się z pastwiska na pastwisko ze swoimi stadami. Ci pasterze mieli dharmaiczne Religia naturalna. Jak Proto-Indoeuropejczycy i rdzenni neolityczni rolnicy się połączyli, pozostaje tajemnicą, ale proces ten prawdopodobnie przebiegał poprzez kombinację małżeństw, asymilacji i konfliktów. W niektórych regionachs stepowi pasterze zastąpili aż 90% neolitycznego DNA.

Proto-Indoeuropejczycy byli fizycznie więksi niż neolityczni rolnicy, jeździli konno i eksperymentowali z brązowymi bronie, takimi jak topory. Ich kultura charakteryzowała się silną hierarchiczną strukturą i przysięgą związanej kultury wojennej. Jednak nie mieli tylko wrogich relacji z neolitycznymi ludami; przejęli również tradycje i rytuały od nich, w tym kult bogiń rolnictwa. Staro-nordycki panteon bogów Wanir, takich jak Freyr, Freya i Njörd, z naciskiem na płodność, rolnictwo i obfitość, może być wpływem neolitycznego pochodzenia. Podobne skojarzenia znajdujemy przy bóstwach takich jak Kybele i grecka bogini Demeter.

Mężczyźni Proto-Indoeuropejscy mieli potomstwo z neolitycznymi kobietami dzieci, co doprowadziło do rozwoju nowych kultur, takich jak kultura ceramiki sznurowej. Prawdopodobnie Proto-Indoeuropejczycy przejęli również neolityczne motywy spiralne, w tym związane z nimi symbolikę. Motywy te, ucieleśniające płodność, cykle i naturę, mogły zostać zintegrowane z ich własnymi tradycjami religijnymi i kulturowymi.

Między około 3000-2500 p.n.e. Proto-Indoeuropejscy pasterze stepowi migrowali z pontyjskich stepów w kierunku Europy.

Nie wiemy, jak pasterze stepowi i rolnicy z epoki kamienia połączyli się ze sobą. Prawdopodobnie była to kombinacja małżeństw, asymilacji kulturowej i działań wojennych. W niektórych regionach pasterze stepowi zastąpili aż 90% DNA neolitycznego. 

Społeczeństwo pasterzy stepowych było hierarchiczne, oparte na przysięgach i skoncentrowane na indywidualnych czynach wojennych. Jednak nie tylko prowadzili wojnę z nowymi sąsiadami. Przejęli od nich tradycje i rytuały, takie jak boginie rolnictwa i płodności. Możliwe, że staronordyccy bogowie Vanir wywodzą się od bogów neolitycznych. Bogowie Vanir Freyr, Freya i Njörd są bezpośrednio związani z płodnością, rolnictwem i obfitością. Także boginie Kybele i Demeter mogą mieć lokalne neolityczne pochodzenie.

Prawdopodobnie pasterze stepowi przejęli również neolityczne motywy spiralne, w tym triskelion. 

W mitologii indoeuropejskiej słońce jest często przedstawiane jako promienne koło ciągnięte przez konia i spoczywające w rydwanie. Przykładem tego jest wóz słoneczny z Trundholm z lat 1500-1300 p.n.e. Fragmenty podobnego wozu słonecznego znaleziono w kurhanie w Jægersborg Hegn, Dania.

Słońce jest również przedstawiane jako krzyż słoneczny lub tarcza słoneczna. Te symbole są często grawerowane motywami spiralnymi, być może stylizowanymi promieniami słonecznymi.

W religii indoeuropejskiej centralne miejsce zajmował kosmiczny porządek. Słońce odgrywało istotną rolę jako wyznacznik pór roku, przejścia między dniem a nocą oraz życia i śmierci. Dlatego słońce stało się symbolem porządku, płodności i życia. Ciemność natomiast symbolizowała chaos i śmierć. Światło, z słońcem jako głównym źródłem, było postrzegane jako ucieleśnienie kosmicznej harmonii i witalności.

Różne bóstwa protoindoeuropejskie były związane ze słońcem i innymi ciałami niebieskimi:

• *Seh₂ul (staronordycki Sól): bóg lub bogini słońca, który przynosi życie i utrzymuje porządek.
• *Meh₁not (staronordycki Máni): bóg księżyca, związany z cyklami czasu i rytmem natury.
• *H₂éwsōs (zachodniogermański Eostre): bogini jutrzenki, która przynosi światło poranka i symbolizuje początek nowego dnia.

Te przedstawienia mitologiczne podkreślają, jak ważne były słońce i inne ciała niebieskie w światopoglądzie Indoeuropejczyków. Użycie motywów spiralnych na tarczach słonecznych podkreśla symboliczny związek między słońcem, światłem a cykliczną naturą czasu i życia.

W późnym Epoka brązu motywy spiralne pozostawały popularne i odgrywały znaczącą rolę w sztuce tamtego czasu. Z późnych kultur epoki brązu rozwinęły się kultury Hallstatt A i B, które są uważane za pierwsze przejawy tego, co później stało się znane jako kultura celtycka.

Sztuka celtyckiego okresu Hallstatt (800–500 p.n.e.) charakteryzuje się uporządkowanymi, geometrycznymi wzorami, w których często wykorzystywano motywy spiralne, na przykład na fibulach (zapinki do płaszczy). Inne cywilizacje, takie jak Grecy i Etruskowie, również używali motywów spiralnych w swoich fibulach i ceramice.

Od V wieku p.n.e. powstał nowy styl sztuki celtyckiej: styl La Tène. Styl ten był częściowo inspirowany sztuką Greków, Etrusków i Scytów, ale rozwinął całkowicie unikalny charakter. W sztuce La Tène abstrakcyjne wzory często łączone są z motywami liści, liśćmi lotosu i motywami spiralnymi, co nadaje temu stylowi wyjątkowy wygląd.

Chociaż dokładne znaczenie wielu symboli sztuki La Tène nadal jest przedmiotem debaty, jest jasne, że dla Celtów miały one głęboką wartość symboliczną. Motywy spiralne, często w abstrakcyjnych lub splecionych formach, były przedstawiane na różnorodnych obiektach, takich jak na bronie, biżuterii i tarcze.

Wyrazistym przykładem jest relief z Bormio we Włoszech z V wieku p.n.e., na którym przedstawiono celtyckiego wojownika. Na jego tarcza widoczne są motywy spiralne, prawdopodobnie zainspirowane sztuką etruską.

Późniejsze przykłady motywów spiralnych La Tène można znaleźć na pochwie miecza z Wisbech z III wieku p.n.e. i na tarcza z II–III wieku p.n.e., znalezionym w rzece Witham w Lincolnshire.

Styl La Tène wprowadził bardziej abstrakcyjne podejście do motywów spiralnych. Były one często skomplikowanie splecione z innymi elementami dekoracyjnymi, takimi jak stylizowane liście i wzory organiczne. Ten wyrafinowany styl świadczy o zaawansowanej tradycji artystycznej, w której starożytna symbolika łączyła się z nowymi formami ekspresji.

Motywy spiralne pozostały ważną częścią sztuki i kultury celtyckiej, jednocześnie ewoluując w formie.

W sztuce okresu migracji motywy spiralne ponownie były szeroko stosowane, choć w różnych stylach artystycznych i często w bardziej stylizowanej formie niż w celtyckim stylu La Tène. Motywy te były wyraźnie obecne w germańskich stylach artystycznych, w tym w sztuce anglosaskiej. Dokładne znaczenie pozostaje również tutaj nieznane.

Ludy germańskie i celtyckie rzadko korzystały z pisma, nie dlatego, że nie potrafiły pisać, ale ponieważ ich wiedza i opowieści były przekazywane głównie ustnie. 

Te formy sztuki były często przeznaczone wyłącznie dla klas arystokratycznych, naukowych i wojowniczych, które znały i przekazywały z pamięci mitologiczne opowieści i znaczenia.

Motywy spiralne w sztuce germańskiej były często łączone z wizerunkami dzikich zwierząt, mitycznych potworów, takich jak smoki, a czasem ludzkich postaci lub bogów, co sugeruje, że te wzory miały symboliczne lub mitologiczne znaczenie.

Około V wieku n.e. chrześcijaństwo zostało wprowadzone do celtyckiej Irlandii i anglosaskiej Anglii. Chrześcijańska symbolika została zintegrowana z tradycyjnym plecionkarstwem. 

Pomimo religijnej transformacji motywy spiralne pozostały popularne, o czym świadczą zdobienia w Ewangeliach z Lindisfarne i Księdze z Kells, gdzie motywy spiralne często łączono z węzłami, zwierzętami i innymi dekoracyjnymi wzorami.

Z germańskich stylów artystycznych rozwinęły się później style artystyczne Wikingów. Chociaż Wikingowie również używali motywów spiralnych, były one często bardziej stylizowane i znacznie różniły się od motywów spiralnych z wcześniejszych okresów. 

Styl wikiński podkreślał dynamiczne i złożone wzory, w których spirale były zintegrowane z motywami zwierzęcymi i mitologicznymi, ale z całkowicie własnym podejściem estetycznym.

Nieustanna popularność motywów spiralnych przez różne kultury i okresy podkreśla ich trwałą symboliczną i artystyczną wartość, która była wielokrotnie reinterpretowana w kontekście zmieniających się tradycji i religii.

Na szwedzkiej wyspie Gotland znajdują się niektóre charakterystyczne germańskie kamienie datowane na VI wiek n.e. Kamienie te ukazują motywy spiralne, często w połączeniu z wizerunkami koziorożców, koni i czasem tańczących ludzi. W niektórych przypadkach konie walczą ze sobą, co może odnosić się do pół-rytualnego sportu Hestavíg, w którym wybierano najsilniejsze ogiery do rozmnażania.

Kamienie są wyraźnie kojarzone z kultem słońca, gdzie motywy spiralne symbolicznie wiążą się z mocą słońca. Koń odgrywał ważną rolę jako symbol statusu, ale także jako symbol płodności i ziemi. Płodność koni była uważana za zależną od światła słonecznego, a jej szczyt przypadał na letnie przesilenie, kiedy słońce miało największą siłę.

Koziorożec, który łączy się w pary między październikiem a styczniem, jest często przedstawiany na kamieniach. Głośna walka między samcami koziorożców, podczas której uderzają swoimi rogi o siebie, oznacza okres rozrodu i symbolizuje płodność oraz zimowe przesilenie. W ten sposób koziorożec w tym kontekście oznacza płodność i ciemność zimy ustępującą światłu nadchodzącego lata.

Nie ma wystarczających dowodów, aby ostatecznie określić, co oznaczają motywy spiralne i czy dla różnych ludów miały one tę samą symbolikę. Motywy te mogą pochodzić z szamanistycznego mezolitu, epoki lodowcowej, a nawet wcześniej. Nie jest jasne, czy motywy spiralne powstały niezależnie od siebie, czy też były wzajemnie wpływowe. W historii sztuki często zakłada się, że artystyczne wyrazy rzadko są unikalne, dlatego wierzymy, że te motywy prawdopodobnie (pośrednio lub bezpośrednio) wpływały na siebie nawzajem.

Od neolitu do wczesnego średniowiecza motywy spiralne często wiązano z kultem słońca. Zakładamy, że artyści w niektórych przypadkach używali motywów spiralnych, aby odnosić się do słońca, ale są też przypadki, w których spirala miała inne znaczenie lub była używana po prostu do wypełnienia pustej przestrzeni.

Wprowadzenie rolnictwa w neolicie było w istocie bardziej wielkoskalowym eksperymentem niż nagłą zmianą. Rolnictwo przyniosło ze sobą niepewność; zmiany klimatyczne i susze powodowały nieudane zbiory i głód. Słońce, żyzna ziemia i deszcz były kluczowe dla neolitycznej ludności, a te siły naturalne były centralne w ich rytuałach religijnych.

Dla protoindoeuropejskich pasterzy stepowych kult słońca nie był nowym pojęciem; mieli już własny kult słońca. Ich interesy były jednak inne niż interesy neolitycznych rolników, co prowadziło do zmiany w światopoglądach, częściowo przez małżeństwa między neolitycznymi kobietami a indoeuropejskimi pasterzami stepowymi. Od tego okresu, a na pewno do końca okresu halsztackiego, w niektórych przypadkach możemy rozpoznać wyraźne powiązanie między motywami spiralnymi a kultem słońca.

W okresie lateńskim i wczesnym średniowieczu trudniej jest dostrzec to powiązanie. Niemniej jednak, kamienie z Gotlandii z VI wieku tak mocno podkreślają związek między motywami spiralnymi a kultem słońca, że skłaniamy się ku myśli, iż w tych okresach neolityczny i indoeuropejski kult słońca nadal istniał, choć w formie zasymilowanej, dostosowanej do specyficznych kontekstów kulturowych germańskich, celtyckich lub słowiańskich tego okresu.