Symbolika pogańska: wilki wikingów

W całej  sztuce germańskiej i wikińskiej wilki są przedstawiane. Czasami jako zwierzę, a czasami splecione lub ukryte w złożonych wzorach węzłów. W tym blogu zgłębiamy symbolikę tego mitycznego zwierzęcia.

Wilki odgrywały znaczącą rolę w mitologii germańskiej i staronordyckiej, gdzie reprezentowały zarówno bohaterów, jak i zagrożenia. Fenrir, zły wilk Ragnaröku, jest najbardziej znany, ale również Geri i Freki, wierne wilki Odyna, są ważnymi postaciami. Obecność zarówno niszczycielskiego Fenrira, jak i lojalnych Geriego i Frekiego podkreśla dualizm wilka w tych kulturach.

Ta symbolika ma swoje korzenie w tradycjach proto-indoeuropejskich. Wilki uosabiały zarówno chaos i zniszczenie jako wierność i siła. To ta ambiwalencja uczyniła wilka symbolem wierności, waleczności i taktycznej inteligencji, które można dostrzec w całej kulturze indoeuropejskiej.

Około 3000 p.n.e. Proto-Indoeuropejczycy migrowali z Pontyjsko-Kaspijskiego stepu do Europy. W ten sposób położyli podstawowy dla kultur takich jak Wikingowie, Rzymianie, Grecy i Keltowie. Wiele z ich kulturowych wyrazów jest nadal widocznych w kulturze germańskiej i skandynawskiej.

Dla mówców Proto-Indoeuropejskiego wilki były zarówno przerażającymi wrogami, jak i podziwianymi stworzeniami. Te drapieżniki zagrażały nie tylko bydłu, ale także przetrwaniu rodzin. Ataki wilków mogły zrujnować całe społeczności i spowodować śmierć głodową. Ze swoją przebiegłą inteligencją i imponującą siłą, wilki stanowiły stałe zagrożenie dla codziennego życia.

Przeciwstawnie, psy - udomowieni potomkowie wilka - były wiernymi towarzyszami i obrońcami rodziny na długo zanim ludzie zaczęli hodować kury czy jeździć na koniach.

Fenrir, olbrzymi wilk z mitologii nordyckiej, uosabia przebiegłą i destrukcyjną siłę chaosu. Jako syn Lokiego i Angrboði oraz brat Jörmungandra i Hel, Fenrir odgrywa kluczową rolę w Ragnaröku, końcu świata.

Zgodnie z Eddą poetycką i Eddą prozaiczną, Fenrir staje się zagrożeniem, którego bogowie nie mogą zignorować. Wiążą go magiczną wstęgą Gleipnir, ale nie bez poświęceń: Týr traci w tym procesie rękę. Bogowie jednak unikają zabicia Fenrira, aby zapobiec rozlewowi krwi na świętej ziemi, co jest starożytnym zwyczajem indoeuropejskim.

Bunt Fenrira przeciwko Odinowi czasami tłumaczy się paralelami z zachowaniem prawdziwych wilków. Etolog Valerius Geist sugeruje, że walka Fenrira o dominację może być inspirowana obserwacjami wilków, które czasami kwestionują i zabijają swoich przywódców.

Mit Fenrira jest ilustrowany w znaleziskach archeologicznych, takich jak Ledberg-kamień i krzyż Gosforth, gdzie pogańska i chrześcijańska symbolika się łączą. W chrześcijańskich interpretacjach Fenrir symbolizuje zło, podczas gdy Odin reprezentuje dobro.

Podczas Ragnaröku Fenrir zabija Odyna, ale sam zostaje pokonany przez syna Odyna, Víðarr. Ta konfrontacja podkreśla odwieczną walkę pomiędzy ładem a chaosem. 

Chociaż w interpretacjach chrześcijańskich Fenrir często przedstawiany jest jako czyste zło, dharmiczne tradycje indoeuropejskie nie postrzegały chaosu wyłącznie jako destruktywnego, ale także jako niezbędnego do tworzenia odnowy. Fenrir może być zatem rozumiany jako ucieleśnienie nieuniknionego losu: siły potrzebnej do zniszczenia starego i stworzenia miejsca dla nowego. Bez chaosu nie może być ładu.

W mitologii nordyckiej Geri i Freki, dwa wilki towarzyszące Odynowi, symbolizują wierną więź między człowiekiem a wilkiem (psem). Są wspomniani w Eddzie poetyckiej, Eddzie prozaicznej i w poezji skaldycznej. Geri i Freki mogli być symbolicznymi personifikacjami germańskich Úlfhéðnar, wojowników walczących w transie wilka jako zwolennicy Wodana/Odyna. 

Imiona Geri i Freki oznaczają zarówno 'chciwy', jak i 'łakomy' i mają korzenie w pragermańskim. Geri można wywodzić z praindoeuropejskiego rdzenia *gher-, który występuje również w imieniu Garmr, psa związanego z Ragnarök. Freki dzieli podobne korzenie ze słowami z gockiego, staronordyckiego i staro-wysoko-niemieckiego, które wszystkie wskazują na łakomstwo.

W Eddzie poetyckiej Odyn karmi Geri i Freki całym jedzeniem ze swojego stołu, podczas gdy sam spożywa tylko wino. Potwierdza to Edda prozaiczna, wyjaśniając, że Odyn jako bóg potrzebuje jedynie duchowego pożywienia. W poemacie Grímnismál są opisani jako wierni towarzysze pożerający ciała poległych w walce. 

Archeologiczne wizerunki, takie jak na kamieniu runicznym Böksta , pokazują Odyna razem z wilkami podczas polowania na łosia.

Uczony z XIX wieku, Jacob Grimm, zauważył, że Geri i Freki wykazują podobieństwa do świętych wilków Apolla i innych indoeuropejskich opowieści o wilkach. Filolog Maurice Bloomfield wiąże ich z mitologią wedyjską, w której bóg Yama ma dwa psy towarzyszące zmarłym.

Geri i Freki odzwierciedlają szerszą tradycję indoeuropejską, w której wilki towarzyszą bogom, podobnie jak grecki Apollo, wedyjski Yama i rzymscy Romulus & Remus. Ucieleśniają one siłę tych zwierząt, podczas gdy mitologiczny wilk Fenrir i perski wilk Ahriman symbolizują niebezpieczeństwo tych zwierząt. 

Uczeni tacy jak Michael Spiedel łączą Geri i Freki z archeologicznymi znaleziskami germańskich wojowników w wilczych skórach. Ci wojownicy, znani jako Úlfhéðnar, czcili Odyna i podążali za nim jako mitycznym przywódcą stada. Zjawisko to jest postrzegane jako pan-germański kult, który zanikł po chrystianizacji północnej Europy.

Nazwa úlfhéðinn (liczba pojedyncza) może być tłumaczona jako 'płaszcz wilczy' lub 'skóra wilka'. Tradycja ta sięga daleko wstecz: w Rzymie tarcze i sztandary germańskich wilczych wojowników były zdobywane przez Rzymian i wystawiane podczas armilustrium w Rzymie.

Ci elitarni wojownicy, porównywalni do berserkerów, pojawiali się w różnych sagach, takich jak saga Vatnsdæla, Haraldskvæði i saga Grettis. Opisywani są jako osobista straż Haralda Pięknowłosego, pierwszego króla Norwegii.

W przeciwieństwie do bardziej znanych berserkerów, istnieje mniej bezpośrednich odniesień do Ulfheðnar, chociaż ich status i umiejętności często są opisywane jako wyjątkowe. Rytuał Ulfheðnar ma swoje korzenie w Proto-Indo-Europejskim Koryos.

Ulfheðnar nosili wilcze skóry i byli znani ze swojego dzikiego, zwierzęcego zachowania w walce. Mieli wpadać w ekstazę, stan transu, w którym byli niewrażliwi na ogień i żelazo, walcząc z niespotykaną siłą. Ten stan, znany jako berserkgang , łączy ich bezpośrednio z Odynem. Uważano ich za specjalnych wojowników boga, którzy czerpali swoją moc z jego ochrony i inspiracji. W niektórych źródłach opisuje się, jak gryźli swoje tarcze i zachowywali się jak wściekłe psy lub wilki podczas walki. 

W Sadze o Egilu wspomniany jest Kveldulf (Wilk Wieczorny), człowiek, który 's w nocy zmieniał się w wilka. Choć określany jest jako berserker, a nie konkretnie jako ulfheðinn, pokazuje to ścisły związek między mitologią wilka a wojownikami, którzy wpadają w trans podobny do furii podczas walki.

Innym przykładem jest obraz na płytce hełmowej z Torslundy oraz hełmy z Sutton Hoo i Valsgärde 7 & 8, gdzie przedstawiony jest wojownik z głową wilka obok jednego zrogowaciałego jednoczłowiekowego postaci, przypuszczalnie Odyna. Obraz ten wzmacnia związek między berserkerami, Ulfheðnar, a bogiem Odynem. 

Úlfheðnar mieli swoje korzenie w kulturze Proto-Indo-Europejskiej i rytuale koryos.

Aby chronić bydło i pokazać heroizm, zabijanie wilków stało się symbolicznym aktem. Młodzi mężczyźni z klasy wojowników dołączali do bandy wojennej, koryos, w której przyjmowali zachowanie, taktyki, siłę i furię wilka. Uzbrojeni tylko w włócznia musieli zabić dzikiego psa lub wilka. Następnie symbolicznie przyjmowali tożsamość wilka i być może nadawali sobie nawet wilcze imiona, co podkreślało ich przemianę w wojowników.

Koryos występował w wielu innych kulturach indoeuropejskich. Nie tylko u germańskich úlfheðnar, ale także w tradycji wedyjskiej (vrātyas), u Greków (kryptai i możliwie epheboi), Rzymian (luperci), możliwie Scytów i Celtów (fían). Staroirlandzki mitologiczny bohater Cú Chulain (cú oznacza psa) może być postrzegany jako wojownik-psa. Ci wojownicy często są związani z rytuałami i mitologicznymi opowieściami, które podkreślają transformację w zwierzęta jako źródło siły i ochrony. Prawdopodobnie wojownicy-wilki stanowią europejskie źródło inspiracji dla wilkołaków.

Również poza światem indoeuropejskim można dostrzec tradycję wojownika-wilka, jak u rdzennych Amerykanów i Mongołów. Może to wskazywać, że tradycja ta jest nawet znacznie starsza niż ludy protoindoeuropejskie. 

Greckie słowo lyssa oznacza zarówno „wściekłość”, „furia”, jak i „wścieklizna”. Odnosiło się do furii, z jaką dzikie psy i wilki mogły atakować.

W mitologii greckiej ta siła jest czasami przedstawiana jako bogini. Herakles przywoływał ją jako źródło siły. Bohater Akteon został pożarty przez swoje psy w stanie lyssa, po tym jak zobaczył boginię Artemidę nagą.

Siła lyssa mogła być przywoływana przez wojowników-wilków i legendarnych bohaterów, takich jak irlandzki Cú Chulainn. Bez zdolności przywołania Lyssa, noszenie wilczej skóry było bezwartościowe. Staronordyckie lyssa to wut, indoirańskie aesma,  wedyjskie varaarayna.

Dla Proto-Indo-Europejczyków wilk miał podwójne znaczenie. Z jednej strony był niebezpiecznym wrogiem, który zagrażał zarówno ludziom, jak i bydłu, z drugiej strony pies, potomek wilka, był uważany za wiernego towarzysza i obrońcę rodziny. Wilk był także czczony za swoją przebiegłość, siłę i furię. Ta ambiwalentna relacja między człowiekiem a wilkiem prowadziła do rytuałów i tradycji, w których wilk odgrywał centralną rolę.

Rytuał koryos jest ważnym wyrazem kultu wilka. Tradycje Proto-Indo-Europejskie przekształciły się w germańskich i staronordyckich Ulfheðnar, wojowników, którzy czcili Odyna (Wodana) i byli znani jako „wilki Odyna.”

W sztuce germańskiej i staronordyckiej wilki symbolizowały lojalność, siłę i ochronę, ale także agresję i strategiczny wgląd. Przedmioty z symboliką wilka były prawdopodobnie postrzegane jako nośniki tych cech i oferowały duchową inspirację i ochronę dla ich właścicieli.